Биыл ұлы Абайдың 175 жылдығы. ЮНЕСКО көлемінде аталып өтілмек ұлы мерекеге əлемді шарпыған мынау коронавирус індеті қабат келіп, бəрімізді тығырыққа тіреп жатқан жайы бар... Əйтсе де Абай тойына дейін коронавирус те бір жайлы болып қалар. Абайдың аруағы бұл жойқын індетті жеңеді!
Індет демекші, осы орайда ұлы Мұқағалидың өмірлік жары болған Лашын Әзімжанова апамыздың тағлымға толы естелігін жариялағанды жөн көрдім. Данышпан Абайдың шарапаты кімдерге тимеген?! Лашын Əзімжанқызының осынау тамаша естелігін оқып отырып, Абай атамыздың қалың елі қазағына тіпті обаға қарсы күресте де, індеттен аман қалудың тура жолын сілтегеніне куə боламыз. Жарықтық Абай атамыз індет атаулының кез келгенімен күресіп бағыпты ғой...
Абай айтқан бұл қауіпсіздік шаралары тым қарапайым болғанымен кешелі-бері эфирлер арқылы айтылып жатқан сақтандыру қағидаларымен үндес екенін аңғарамыз əрі осы күнге дейін маңызын жоймағанын көреміз. Егер бұл сақтандыру шараларын бұлжытпай орындасақ, коронавирус індетінен аман қаларымыз хаһ. Лашынның нағашы атасы Қырманшы да бір ауыл оба індетінен түгел қырылып қалғанда, Абайдың айтқан сақтық шараларын мүлтіксіз орындағандықтан ғана отбасын аман алып қалады.
Бір сұмдығы Абай заманында Нарынқол өңірін жайлаған бұл оба індеті құндыз деп аталатын терісі бағалы су тышқанынан тараған екен. Қытайда басталған коронавирус індеті де əу баста адамдарға жарқанаттан жұққан көрінеді. Қарасақ екеуі де - тышқан. Ұзамай елімізге жыл құстары келеді.Таяуда Үкімет жабайы құстарды қынадай қыруға рұқсат беретін аңшылық маусымын ашпақ. Ал жыл құстарының дені Қытай асып келетіні белгілі. Коронавирустің жабайы аңдар, əсіресе ұшатын тышқан - жарқанат арқылы жұғатынын ескерсек, биыл аңшылыққа əсіресе құс атуға мүлдем тиым салу керек! Бұл - жойқын індеттен сақтанудың бір шарасы болмақ.
Ендігі сөзді Лашын Əзімжанқызының естелігіне берейін:
Абай атамыздың аты, аруағы бұл күнде бүкіл әлемді дүр сілкіндіріп жатыр. Сол ұлы адам мені де тыныш отырғызбай қолыма қалам ұстатты. Бала күні әкем айтқан бір әңгіме естен кетпейді.
Менің әкем — Әзімжан Сәлімбайұлы өте салмақты, оң-солын тани білетін, көп сөзі жоқ, жақсы-жаманды ажырата алатын, арабша сауатты өте сергек адам еді. Ұлы ақынның өлеңдерін тұңғыш рет тəтемнің (әкемді «тәте» дейтінбіз) аузынан естідім. Ол кісі «Болыс болдым, мінеки» деген өлеңді жатқа айтып, «сол болыс қазіргі біздің бәленше ғой» деп күліп отыратын. Абайдың мұнан да басқа көп өлеңдерін жатқа айтатын.
Біз Алматы облысы Нарынқол (қазіргі Райымбек) ауданынанбыз. Ашып айтқанда Ұлы жүздің бір баласы Албан деген ел боламыз. Біздің көрші аудандарымыз Кеген, Ұйғыр, Шелек болып кете береді. Ұйғыр ауданында біздің нағашымыз Қырманшы деген алғыр, өжет адам болған. Кейінгі ұрпақ біздер Қырманшы атамызды көргеміз жоқ. Оны тәтемнің сөзінен ғана еміс-еміс білеміз. Сол атамыз патша заманынында болыстыққа таласады. Осы сайлауда бір адам қаза болады. Оның бар кінәсін Қырманшы атамызға жабады. Сөйтіп, атамыз түрмеге түседі де, он жылға соттап, Сібірге айдап жібереді. Нағашымыз сол кеткеннен мол кетеді, хат-хабар болмайды. Ал, атамыз Сібірде айдауда жүргенде Петро деген орыспен танысып, жан аямас дос болып кетеді. Сонда қарағай кесіп, қиыншылыққа төзе жүріп, орыс тілін де үйренеді. Кесілген мерзімі таяған уақытта досы Петромен көп ақылдасады.
— Петро, менің туған елім Қытайдың шекарасында. Еліме ұшқан құс, жүгірген аңнан басқа ештеңе бармайды. Ертең мені босатқанда ауылыма қалай жетем? — деп сұрайды. Досы көп ойланып отырып:
— Сен әрине өз басың жете алмайсың. Ол жерге тек жараулы аттар болмаса, басқамен жету мүмкін емес. Сен былай істе. Семей деген қаланы естуің бар шығар.
— Сол жақта Абай Кұнанбаев деген атақты, ұлағатты, қайырымды ақын тұрады. Қазір ол кісі жайлауында болар. Семейге жетсең, ақынды табу оңай. Сол кісі ғана саған қол ұшын беруі мүмкін. Оған мен сенімдімін, — дейді.
Сөйтіп жүргенде, Қырманшы атамның мерзімі де бітеді. Петро екеуі бірігіп, ақылдасып, жолға дайындалады. Петро атамды жолға шығарып салады. Атамыз бірде жаяу, бірде ат жалдап, бір ай дегенде Семейге жетеді. «Сұрай-сұрай Меккеге де барасың», — дегендей, сұрап жүріп, Абай атамыздың қалаға келгенде түсетін үйлерін де тауып алады. Сол кезде Абай ауылынан келген бір жолаушылармен ілесіп, Абай ауылына жетеді. Жолаушының біреуі Қырманшыны Абай үйіне ертіп барып, барлық, жағдайын айтып таныстырады. Еліне жеткізуге көмек сұрай келгенін мәлімдейді.
Ұлы ақын Қырманшы атамызды жақсы қарсы алады.
— Жарайды, алыстан, айдаудан жүдеп-жадап келіпсің. Сені осында айдап келген құдайың да, Петроң да бекер адам емес екен. Бірер ай тынық, мына түріңмен ұзақ, жолға шыдамассың, — деп ақыл береді. Сонымен Қырманшы атам ауылында қалып, Абай төңірегінде біраз уақыт болады. Осы ақынмен өткен уақыттар оған бүтіндей мектептен өткендей әсер береді. Абай үнемі оқып отырады немесе өлең жазып отырады. Төңірегіндегілерге сол оқыған кітаптарынан әңгіме айтады. Оқу-білім туралы, дін туралы сөз қозғайды. Кейде медицина туралы да әңгіме айтылады. Қазақ халқы көп оқымаған, бір-біріне жаны ашығыш, төзімді халық. Осындай мінезінен кейде өрескел қателер жіберіп алады. Мысалы: сүзек, оба, тырысқақ, шешек деген өте жұқпалы аурулар бар. Солардың жөнін білмей, бір-біріне жаны ашып жүріп, ауруды қалай жұқтырғанын сезбей қалады. Осындай жайдан бүкіл ауыл адамдары қырылған уақыттар болған. Сондықтан әрбір ауруға өте сақтықпен, жайлап, ойлап араласу керек. Ауру тым қабынған жағдайда ол маңға аттап басуға тыйым салу қажет, — деп әңгіме арасында ескертіп отыратын көрінеді.
Қырманшы атам біраз уақыт өткеннен кейін еліме қайтсам деп армандайды. Абай атамыз да оны түсініп, Қырманшыны бастан-аяқ киіндіреді. Жанына екі жігіт қосып, екі атты бос айдатып, өзіне жүйрік, мықты ат сыйлап, атамызды елге шығарып салады. Сонымен қосар аттарымен үш жігіт неше айлар жүріп, туған еліне келеді. Ұлан-асыр той болады. Бірнеше күннен соң, қосшы жігіттердің үстіне шапан, астына ат мінгізіп Қырманшы ауылы ақ тілеу тілеп, оларды жолға шығарып салады.
Жылдар жылжып өтіп жатады. Қырманшы атамыз үнемі Абай ауылын, Абайдың данышпандығын, оның кедей-кепшікке көмегін айтып, аузынан тастамайды. Бір күні төсегінен тұрып жатқанда біреу сырттан айқайлап: «бәленшенің үй-іші түгел қырылып қалыпты», — дегенді естиді. Атамыз бір сұмдықтың болғанын біле қояды да, тез киініп босағаға дейін барады. Бірақ, есікті ашпай, сырттағы сөзді бағып отырады. Содан кейін «анау өлді, мынау да жан тапсырғалы жатыр» деген дауыстарды естиді. Осы сәтте Абай ақынның айтқандары есіне түседі. Үйінен ешкімді далаға жібермейді, даладан ешкімді үйге кіргізбейді. Бір келіні ғана бірбеткей, өте өркөкірек екен. Сол келін бой бермей далаға шығып кетеді. Ол үйге қайтпайды.
Сол ауру— оба ауруы екен. Ауылдан бір әйел отын көтеріп келуге кетеді. Отын теріп жүріп өліп жатқан кішкентай кұндызға кездеседі. Отынның арасына салып, құндызды үйіне әкеледі. Оны күйеуі терісін алмақ болып сояды. Міне, осыдан оба ауруы басталған. Кейбір сауаты бар адамдар тиісті жерге хабарлап, Алматыдан, Мәскеуден дәрігерлер, көмекші адамдар арнайы келеді. Олар жәрдем жасай бастайды, бірақ, жәрдем өте кешіккендіктен, ауылды қорғай алмаған. Сол бүкіл ауылдан Қырманшы атамның отбасы ғана (бір келіннен басқасы) аман калған.
Бұл да болса ұлы ақынның асқан білімпаздығы мен көрегендігінің арқасы деп ойлаймын. Әңгіме арасында айтылған бірауыз сөзі бір шаңырақты апаттан аман алып қалғанын қалайша ұмытпақпыз.
Авторы Ерлан Төлеутай
