Қазақ даласы – тарихи-мәдени мұра ескерткіштеріне өте бай. Бұл ескерткіштер қатарында жартас суреттерінің (петроглифтердің) алар орны ерекше. Петроглифтердің көптігі жағынан Қазақ даласы Еуразия континентіндеалдыңғы орындарды иеленген. Мамандар олардың басым көпшілігінЖетісу аймағынан анықтап, зерттеп келеді. «Есік» қорық-музейі жүргізіп келген ғылыми-қолданбалы жобалар негізінде ғылыми ортаға белгісіз болып келген бірнеше петроглифтер шоғырын анықтаған болатын. Атап айтсақ оның бірі – Қыземшек петроглифтері.
Қыземшек – Есік өзенінің ең биік тау жоталарының бірі. Қыземшек туралы алғашқы деректерді XIX ғасырдағы Ресей зерттеуші-ғалым Семенов-Тян-Шанскийдің жазбаларынан кездестіруге болады.2015 ж. дейін ондағы жартас суреттері тұралы ғылыми орта білмесе керек. 2010 ж. 5 адамнан тұратын қазақстандық туристер петроглифтерді көріп, бірнеше мақала жазады. Кейін әуесқой-археологтар ретінде олар (2017 жылы) кітап шығарады. Алайда мұның бәрі Қыземшек петроглифтерін соншалықты танымал етіп, ете қоймады. Оның себебі авторлар бұл саланың мамандары болмағандығында жатса керек.
Қорық-музей қызметкері А.Г.Чекин 2015 жылы, теңіз деңгейінен 3100 биіктікте, таудың солтүстік жағында әжептәуір кең алқапты алып жатқан,петроглифтер салынған жартылай шым басқан көне қорым тастарын анықтады. Бұл суреттер жоғарыда туристер анықтаған петроглифтер еді. Міне осы кезден бастап қана Қыземшек петроглифтері археологтар ортасына таныла бастады деуге болады.Тас бетіне қашалған суреттердің(сурет 1) басым бөлігі қола дәуірі мен ерте темір дәуіріне тиесілі. Әдеттегідей олар, ертеде осы аймақты мекен еткен тұрғындардың өзара комуникациясын қамтамасыз еткен құрал, бейнелеу өнер туындылары, сондай-ақдүниетанымы мен наным-сенімдері,тұрмыс-тіршілігі жөнінде хабар беретін бейнелер (сурет 2).
Бұл шатқалда тек жартас суреттеріғана емес, сонымен қатар қорғандар, ескі кер жол мен теңіз деңгейінен 2900 м. биіктікте арба жүрген көне сүрлеу анықталған. Бұл жол сорабының көнелігін ондағы қорым тастардың күн астында ұзақ жылдар емес, тіпті, ғасырлар бойы жатқанынан аңғаруға болады. Болжам бойынша бұл жол жотадан асып Көкбұлақ асуына әкеледі, одан ары Шелек өзені арқылы Қырғызстанға жалғасады. Бұған негіз болған Шелек өзенінің ортаңғы ағысы өте қатты және таяз өткелі жоғары ағысында болғандығы (Күңгей Алатау тарапында). Ал екінші болжам, биік тау басындағы кен орнының болғанын меңзейді. Кеннің төменге немесе ағаш көмірін жоғарыға, жергілікті жерде балқыту үшін осы жолмен тасымалдануы да ықтимал.
Есік өңірі адам баласына бағзы замандардан жайлы қоныс, құтты мекен болған. Оған дәлел археологиялық ескерткіштер мен зерттеулер. Болашақта Қыземшек шатқалының ескерткіштері тыңғылықты зерттелсе Есік өңірінің тарихының жаңа қырлары ашылуы әбен мүмкін.
Асель Амаргазиева Жақслықбайқызы
«Есік» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейі
Бас қор сақтаушыcы
