Біз үшін қай замандағы тарихымыз болмасын қымбат, айтулы кезеңдерде ел басқарған хандарымыз, ту ұстаған батырларымыз, сөз бастаған шешендеріміз, ел бірлігі үшін тер төккен бабаларымыздың барлығы да құрметті. Тәуелсіздік алған жылдар ішінде қаншама аталар аруағы қайта тірілді, ұлтымыздың мерейі асқақтады. Еліміздің белгісі,ерлік дәстүрімізді, ежелгі тегімізді танып,бой көтеруге бет алғанымыздың айғағы екені рас. Әлбетте, өткен тарихымызды зерделеу зерттеу ісі, тек ғана тарихшыларымыздың жұмысы десек қатты қателесеміз. Отанын сүйетін өзінің туып өскен жерін,ата-мекенін, ата-қонысының тарихын, шежіресін білетін кез-келген адамның азаматтық борышы болмақ.
Осындай жетісулық тұлғалардың бірі Қосқұлақ Қалдауұлы, шамамен 1685 -1785 жылдар аралығында ғұмыр кешіп, 104 жасқа келген деседі. Шыққан тегі Ұлы жүз құрамындағы Албан тайпасының Қожбанбет тармағынан тарайды.
Қосқұлақ атануы да тегін емес екен. Нәресте туған кезде құлағының арт жағында қосымша құлақ тәрізді айнала түймелері болған,соған орай ырымдап балаға Қосқұлақ есімі беріліпті. Әкесі Қалдау кейін екінші баласы туғанда «Ұлдың атын ұйқас,қыздың атын қиғаш қой» дейтін аталы сөзді ескеріп,үлкені Қосқұлаққа ұйқастырып оның атын Бесбұлақ қойыпты. Біржағы бұл жайлаудағы бес бұлақ суының тоғысқан жерінде туған екен дегенді айтады. Осы екі кісіден өніп-өскен Қосқұлақтың ұрпақтары киіз үйінің маңдайшасын,ал Бесбұлақтан өрбіген ұрпақтар, бабаларының бас киімін күні бүгінге дейін көздерінің қарашығындай сақтап отыр.Бесбұлақтың бала кезінде жасаған ерлігіне орай Батырша атанған. Күллі Қосқұлақтың қара шаңырағы Қытай жеріндегі Іле-қазақ автономиялы облысы,Текес ауданына қарасты Ақши қыстағында тұратын Абиырұлы Шайықтың үйінде. Ал Батыршаның бас киімі Алматы облысының Ұйғыр ауданына қарасты Ақтам ауылындағы Рахымбайдың үйінде сақтаулы.
Бабамыздың туған жері туралы да екі мәлімет айтылады, бірінде Семейдің Аякөз маңы деп айтылса, екінші бір деректерде Албан,Суан тайпалары көшіп-қонып жүретін Жетісу өңірінде делінеді. Ал өмірден қайтқан кезінде Алтынемел мен Қоңырөлең төңірегінде жасаған екен. Бұдан шығатын қорытынды жоңғар шапқыншылығы заманның алмағайып кезеңімен тұспа-тұс екендігінен хабар беріп тұр.
Қосқұлақ атаның кіндігінен 8 ұл өскен. Үлкен әйелі Сұқсыр бәйбішіден: Бәйімбет, Тұңғатар, Бұқар, Қаржау, Бөрте болса, кіші шешемізден: Алжан, Қалжан және Тілеу атты балалары өрбиді. Бәйімбеттен басқалары өніп-өскен белді аталар шоғырын құрайды.Бұлардың ішінде өз дәуірінде асып туған айбынды Қаржау батыр кісі болыпты. Жоңғар соғысында Қанкелді, Сатай, Бөлек, Өтеген, Нау-рызбай, Райымбек, Сәмен т.б. батырлармен иық тіресіп, Жетісу жерін жау қолынан тазартқан белгілі баһадүр батырлардың бірі. Сондықтан заманында «Қаһарлы Қаржау» атаныпты. Бұл туралы «Қожбанбет руы» кітабында және мерзімдік басылымдар «Президент және Халық»,«Айқын»,«Жетісу» газеті, «Мұқағали» журналдарына шыққан зерделі зерттеулерде және 2007 жылы арнайы Алматы облысы Жамбыл ауданы Мәтібұлақ ауылында өткен, республикалық дәрежеде ғылыми-практикалық конференцияда толық қамтылған болатын.
Қосқұлақ ата бай да, кедей де болған емес, орта дәулеті, өзіндік тірлігі бар әрі бес уақыт намазын қаза қылмаған, өте тахуа таза адам болыпты.Сондықтан ел-жұртына қадірі мол қазыналы қария атанады.
Ел аузындағы бұрын-соңғы деректерді саралай келе Қосқұлақ атамыздың жамбасы тиіп мәңгілік жайғасқан жері Жамбыл облысының аумағындағы осы Қордай асуы. Дәлірек айтсақ, Алматы-Бішкек күре жолының 185 шақырымында, оңтүстік сәл өкпе тұсында мүрдесі жатыр.
Ал енді Қосқұлақ атаның ұрпақтары жайында сөз қозғасақ, кіндігінен тараған балаларының ішінде Қаржаудың ұрпақтары басқа балаларына қарағанда саны жағынан және ел ісіне араласқан тұлғалар көптеп шыққан ата. Қаржаудың өзін айтпаған күннің өзінде жоңғарлармен болған үздік-создық жүз жылдан асқан соғыста Қасабай, Шыңқожа, Айтақ, Күдері атты ұрпақтары да жерімізді азат етуге атсалысқан батырлар. Ал орыс империя-сы Ұлы жүз қазақтарының қоныстанған Жетісу өңірін игере бастағанда, Қаржау батырдың Сүгірбай атты баласы орыс мемлекетінің бодандығына қарсы болған Албан,Суан тайпасының аға сұлтаны Тезек төремен де айқасып, кейін төренің тікелей қысымымен амал жоқ Қытай жеріне ауған.(Тезек полковник шенін алған орыстың шенді офицері екені мәлім). Бұл оқиға туралы Ж.Айдарханұлының «Қара түлкінің ғаламаты» атты мақаласы бар. («Қожбанбет руы» 279 бетте).
Ал Тұңғатар ұрпағы болып келетін Әбдірасыл Ниязұлы 1942 жылы Құлжадағы екі жылдық мектепте оқыған.1944 жылы «Үш аймақ төңкерісі» кезінде әскер қатарына алынып, одан кейін Үрімжіде әскери қызметте қалып 1952 жылға дейін сонда болады.Кейін Текес ауданына келіп сақшы (милиция)мекемесінде өзінің іскер адал партия қызметкері екенін көрсетеді.
1957 жылы Бежиндегі жоғарғы партия мектебінде оқып, білімін тереңдете түседі.1959 жылы Текес аудандық сақшы мекемесінің бастығы дәрежесіне дейін көтеріліп, паспорт столында істейді.Орысша білетіндіктен осындағы Совет елшісі Зайковтың қарамағында астыртын ұйымға мүше болады да,елдің Қазақстанға көшуіне жағдай жасап «Совет азаматы» деген документ алу жағына белсенді түрде көмектескен.
1962 жылы 29 мамыр ұйғырлардың бүлігі басталады. Осы уақытта елге заңсыз артық құжат беру құпиясына байланысты Әбдірасыл сейвінен көптеген совет паспорты тәркіленіп, негізгі он шақты адам ұсталады. Зайковты босатып советке өткізіп береді де,9 адамды (оның ішінде 4 қазақ,3 ұйғыр,1 қырғыз,бір татар бар) «Совет агенті» деген айып тағылады. Әбдірасылды 19 жыл Үрімжі түрмесіне отырғызады. Алғашқы 4 жылы екі аяқ,екі қолы кісендеулі болған, арнайы почтамен газеттер алып отырған, кейін өзінің адал екенін Москва арқылы дәлелдеп,онан соң ғана түрмеден босатылады. Елге 1989 жылы оралып, 2006 жылы 82 жасында қайтыс болды.
Бозай ауылының ақсақалы Жабықбайдың (2013 жылы 83 жасында өмірден өтті ) айтуынша, 1865 жылдары қосқұлақтар Қытай жеріне барған,олар шахантай ұрпақтары екен. Алғаш Верный уезіне қарасты Талғар өзенінің төменгі ағысында Шоғандармен қатарлас отырған,келімсектер (қарашекпенділер) жер үшін болған жиі-жиі қақтығыстардан кейін, шығысқа қарай жылжи-жылжи Қарқара жайлауы арқылы Қырғызға аспақ болған,бірақ себебі белгісіз, көштің басын Нарынқол өңіріндегі Байынқол өзенінің жағасына 60 үй Шахантайлар жүгін түсірген. Осы жерде екіге бөлінген, көзі тірі Мамытханов Нүктебек пен Наурызбеков Бағашар қарттардың айтуынша Верный, Қарақолдан келе жатқан казак-орыс әскерлерімен Сырт жайлауының бір сіле-мінде Сатай мен Бексейіт бастаған топ атысып, ақыры Шахантайдың Смайыл әулеті шығынға ұшырап, Қытай жеріне өтеді. Екінші, Қаумен ұрпақтары 1872 жылы «Алайғыр-Сайқал» арқылы Бәйсе-йіт, Тоқсейіт, Бәзілбек, Батырбек, Жансейіт бастаған топ өтеді. Қазіргі «Алайғыр-Сайқалдың» ең ұшар басындағы асу «Жансейіт асқан» деп аталады.Бұл уақыттарда Тянь-Шань отрядын Ждан-Пушкин басқарып тұрғаны белгілі. Бексейіт пен Сатайдың бүгінгі көзі тірі ұрпағы Еркінбек шал мен Бағашардың айтуынша, 32 адамнан тұратын казак-орыстарды бастап келе жатқан топтың командирін 3 солдатымен атқанын, олардың шегініс жасап кері қайтқанына дейінгі оқиғаны, Сатайдың көзі тірі 78 жастағы немересі Бағашар айтады. Бұл, Саурықты қолға түсіргелі келе жатқан Ушаковтың отряды болатын.
Ал Қаржау батырдың ұрпақтарының, орыстарға қарсылығы Жетісу өлкесіне табандары тигеннен басталады.
Алматы облысының Ұйғыр ауданына қарасты Ақтам елді-мекенінің шығысындағы Сүтемгеннің етегін Ақбейіт деп атайды. Ауылдан 17 км қашық жерде ескі қорым зираттар бар екені мәлім.Онда 4 күмбез тұр; бірі Кәрібай бабаныкі,қалған үшеуі балалары Темірбек,Қырғыз (болыс) және қызы Айшаныкі. Соншама уақыт өтсе де, әлі бұзыла қоймаған қалпында. Оның мықты, сапалы болуы кезінде Жаркенттегі Уәлібай мешіт-медресесін жасаған шеберлердің қолынан шығыпты.
Қосқұлақтың Бөрте атасынан шыққан Кәтіп Айтуарұлы әнші сазгер,ағартушы мұғалім және Тілеуқабыл Өтейбойдақтың «Шипагерлік баян» еңбегін соңғы рет көшірген адам. Бұл кісі күйшілігі туралы (Б.Мүптеке, С.Медеубекұлы «Жетісу күйлері»,184 бет.Алматы «Өнер» 1998ж) кітапта көрсетілген.
Текес бойындағы Қожбанбет елінің көп сандысы Қосқұлақтар екені белгілі. Шахатайдың бір тармағы Бірдене байдың балалары Әбділдә,Нүсіп дегендер ауқатты бай ауыл екен. Бір кездегі табиғи апаттан бірталай шығынға батқан кездері болыпты. 1991 жылы Қапсалаң өзені тасып алапат сел тасқыны жүрген шақта жағалауда отырған үйлер мен көптеген малдарды қоса ағызып жайпап өткен. Айтушылардың мәліметіне қарағанда, байлауда желіде тұрған құлын-биелер болып 60-тай жылқы,400-дей қой,30-дан астам сиыр,он шақты киіз үй түгелімен селге кетеді. Осы сел тасқында Шахантай ауылдары аяусыз апатқа ұшыраған деседі.
Қожбанбет руындағы Ағымсарылар мен деңгейлес Қосқұлақтардың басым бөлігі қытай жерінде. Бұрын осында (Қазақстанда)әр жерде қалғаны болмаса көпшілігі қытай жерінде.Ол жақтағы олардың дәл қанша екенін дөп басып айту қиын. Ал Қазақстан аумағында шоғырланған аймақтары мына жерлер;
Ең алыс Қарағанды облысының Жезқазған, Сәтпаев және аудан орталықтарында жас жанұялармен қосқанда 100-ден астам тұрады. Алматы облысы Жамбыл ауданында Мәтібұлақ ауылында сол шамалас,яғни 50 үйдей отбасы бар. Аққайнар (Прудкии)ауылында 20 үй, Еңбекшіқазақ ауданындағы Жаңа-Тұрмыс елді-мекенінде 15 үй, сол сияқты Райымбек ауданының орталығы Кегенде 80 үй, Шалкөде өңірінде 35 отбасы тұрып жатыр. Енді ежелгі ата-қоныстары болған Ұйғыр ауданының Ақтам ауылында 100 үй, Аббатта 10 үй, оның сыртында Тиірмен, Қырғызсай, Шонжы т.б. Алматы қаласында 100-ден аса үй Қосқұлақ бар екенін анықтадық. Бұл әр өңірде шашырап жүргендерді қоспағандағы мәлімет
«Қожбанбет руы» кітабының 28 бетінде мынадай деректер баршылық; Қосқұлақ елінен аузын айға білеген,небір мықты са-йып-қыран саңлақтар шығыпты. Айталық: Қаһарлы Қаржау, Сасбақ, Күдері, Сатай, Бексейіт батырлар, көрнекті би болыстардан: Иманбектің Бақайы, Әскенің Баубегі, Кәрібайдың Қырғызы, 1200 жылқы біткен Түкебай бай, Оразбай бай, Атағожа бай, кезінде Бәйсейіт байдың «Жеті қасқыры» атанған ағайынды Жолай, Жонай, Қонай, Малай, Қапсалаң, Жайсаң, Шәбден. Тезек төренің жасқанбай жылқысын шапқан жүректі ер Сүгірбай, Тұрап би және Дедек қажыны ауыз толтырып айтуға болады. Солармен қоса Қытай Қосқұлақтарынан: 25 жыл ел басқарған Меди ақалақшы, оның әкесі Жансейіт ақалақшы, Түбекбай ақалақшы, Бейсембек қазы, Байқұрман манфаң (ақалақшыдан кейінгі лауазым аты), Мұқан зәңгі, өнерлі сері жігіт атанып, соңында мерт болған есіл азамат Шәмпи(бұл жөнінде Шарғын ақынның «Ақсұлу» атты көлемді дастаны бар), әсіресе, би-шешендер тарихынан өз орнын алмай келе жатқан, аруақты Байбағыс шешенді атап өтуге болады. Жұмабек Диханбайұлының «Қосқұлақ баба ұраным» атты дастаны бар.
Осы елдің қызы айтыскер әйел Дәрия (әкесі-Тұрысбек, барған жері-Жарты), бұның сыртында бүгінгі көзі тірі Шыңжаң өлкесіндегі қазақ балалар әдебиетінің атасы атанған, ақын Жүнісхан Бақай, жазушы, әрі ақын, әнші-сазгер Барат Тасыбеков, айтыскер халық ақыны Сүлеймен Әлібекұлы, композиторлар: Тұрсынжан Бәзілханұлы, Айтмұрат Төреғалиұлы, т.б. бар.
2016 жылы, Қазақ хандығының құрылуының 550 жылдығына орай Жамбыл облысының Қордай ауданының аумағына қарасты «Мұзбел» асуында Қосқұлақ атаның жамбасы тиген жерде ұрпақтары кесене тұрғызды. Ашылуына Қазақстан Тарихшылар қауымдастығы, Қазақстан Жазушылар Одағы, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің зерттеуші – тарихшылары мен қалам-герлер қауымы, Қордай ауданында «Ел мен Жердің өткені: өңір тарихы және оның жеке тұлғаларының тағдыры» атты ғылыми-практикалық конференция өтіп, Қалдауұлы Қосқұлаққа орнатылған құлыптасты ашты. Бұл ескерткіштің өмірге келуіне осы атаның тікелей ұрпақтары болып келетін Т.Бердіқожаев, Т. Иманбеков,Т.Ботабеков, Н.Тепеев, Б.Толымбеков т.б азаматтар тер төкті.
Бүгінгі Бәйтерек ауылындағы қайта ашылғалы тұрған мешіт 2007 жылы тұрғызылған болатын. Алғаш Нұрлан Тепеевтің өз қаржысымен бастан аяқ тұрғызған. 2018 жылы Қосқұлақ атаның ұрпақтары ұйымдасып, күрделі жөндеуден қайта өткізіп, ел-жұрттың пайдалануына берілгелі отыр. Соңғы жөндеу жұмыстарына, тағы да аптал азамат Нұрланның көп күш салуының арқасында жүзеге асты.
Міне осындай бір рулы елдің түп қазығы өз заманында ел мен жердің тұтастығы үшін жан беріп жан алысқан тұлға Қосқұлақ Қалдаулының өмірі мен оның артынан өскен ұрпақтарының қысқаша тарихы осы.
Дүйсенбай СЫҒАЕВ, тарихшы.
