Сан мың жылдық тарихты бауы-рына басқан сары далада абыздар жайлы аңыз көп. Естен кетпес ескі замандардан жеткен эпостарда да дана қариялардың кемеңгер бейнесі  жиі кездеседі. Сол атам заманнан өрілген  аңыз бен әфсанада қарттар елдің қамқоршысы,   ақылдың кеніші ретінде суреттеледі. Содан болар қазақ ұғымындағы қарттықтың қасиеті бөлек. Біз  ұзақ жыл ұстаз болып, сансыз шәкіртті парасаттың тұғырынан түлеткен аузы дуалы ақсақал Түргенбай Боқаевпен қарттықтың қадірі мен қасиеті жайлы  аз-кем әңгіме дүкенін құрып қайтқан едік.

– Қазақта: «Қартын қа-дірлеген ел, салтын да  қа-дірлейді», – деген сөз бар. Демек, қарт сөзінің мәні тым тереңде жатқандай. Сіз ұлттың  көкірек көкжиегіндегі қарт ұғымын қалай бағамдайсыз?

– Қазақтағы ақсақал сөзінің  астарында көп мән жатыр. Саналы ғұмырдың салмағын сезгендер мен өмірдің көп сырын көкірегіне түйгендер ғана ақсақалдардың санатына қосылмақ. Сол себепті шын мәніндегі ақсақалдың  өн-бойы толған өнеге мен тағылымға толы болуы шарт. Демек, өмірі жастарға өнеге болатын, ұлттың арғы-бергі тарихы мен құндылығын бойына тоғытқан адамды  қарт деп қастерлеуге болады. Дәстүрлі қазақ  қоғамында қарттар  берекенің ұйытқысы, жақсылықтың жаршысы бола білген. Ертеректе жасы қырықтан асқан қазақ қарттыққа бет бұрып, немере бағып, елге үлгі боларлық іс атқаруға тырысқан. «Ауылыңда қартың болса, жазылып қойған хатпен тең» деп жасы кішілер оларға құрмет көрсеткен. «Төріңнен қарт кетпесін» деп, той-томалақты батасыз бастамаған, қариялардан бата алуға тырысқан. Біз отарлықтың санамызға салған сырқатына  байланысты қарттарды қадірлейтін салттан аздап ажырап қалған едік. Қазір шүкір, ақсақалдардың байламына, баталы сөзіне жүгінетін игі дәстүрдің жолын қайта жалғай бастадық. Бұл бір қуанарлық іс. Өзім де мектептегі ақсақалдар алқасының мүшесімін. Сондықтан оқушылармен жүздесуге жиі барамын. Жас ұрпақтың бізге деген құрметіне  қуанамын.

– Мектеп қабырғасындағы оқушылармен жиі жүздесем  деп отырсыз. Қазіргі балдыр-ғандарға қандай аталы сөз айтуға құлшынасыз?

– Біздің балалығымыз соғыстан кейінгі қиын кезеңдерге дөп келді. Сондықтан біздер ойын көрмей  ерте есейдік. Ал қазіргі дәуір басқаша. Дегенмен адам дамуына мүмкіндік беретін кей құндылықтар уақыт озса да өзгермейді. Сондықтан мен оқушылармен  жүздескенде адал еңбек ету жағын үнемі айтумен келемін. Өйткені адам үздіксіз үйренгенде ғана өзін әлеуеттендіре  алады. Кезінде шығыстың бір  ғұламасы: «Елуге келгенде ес жидым, алпысқа жеткенде әлемге ақылдың көзімен қарадым», депті. Сол сияқты  біз де ақыл таразыға салғанымызды, өмірде көрген-білгенімізді шамамызша жас түлектерге  айтуға тырысамыз.

Қалай десек те  қазіргі ұрпақтың танымы мен түсінігі басқаша. Олар нарық пен технологияны өзек еткен заманның талабына қарай бой түзеп келеді. Мектепке барғанымда үнемі балалардың жасампаздығына зер салып жүремін. Кейде олардың жобалаған  түрлі көліктері мен ұшақ модельдерінің соншама шеберлікпен жасалғанын көріп  таң қаламын. Бізде заманауи технологияларды еркін меңгеретін ұрпақ өсіп келе жатқаны шүбәсіз. Алайда ақсап жатқан тұстарымыз да жоқ емес. Әсіресе, қазіргі балалар ғаламторға тым тәуелді болып қалған. Соның салдарынан томаға-тұйық, мінезі ожар, тым өзімшіл жеткіншектердің де өсіп келе жатқаны бар. Сондықтан да ата-аналар мен мұғалімдердің осы келеңсіздікке назар аудару керек екендігін үнемі айтып келемін. Әрине, баланың адами қасиетінің қалыптасуына отбасының орны бөлек. Тіпті әрбір отбасы мемлекеттің тірегі деген сөз де бар.

– Саналы ұрпақ тәрбиелеген жан ретінде қазақ отбасындағы қазыналы қарттың рөлі қалай болу керек деп ойлайсыз?

– Қазақ – үлкенге қарап бой түзейтін халық. Алдыңғы буыннан үлгі алып, соларға ұқсап бағады. Сондықтан, алдымен үлкендерге жол беріп, батасын алуға тырысқан.Сол үлгі тұтқан үлкендердің  ішінде ортада өзін лайықты дәрежеде ұстай алмайтын, келелі әңгіме қозғай алмайтын боқтампаздары да  бар. Ондайларды ұрпағы қайдан сыйласын? Ең алдымен отбасындағы қарт бәріне әділ кесім айта алатын төбе би болуы шарт. Онан кейін кез келген мәселеге ақылдың көзімен қарай білуі керек. Қарт адам өнегесін өзгеге шынайы іспен үйрету керек. Қысқасы, әрбір қарттың көкірегі саналы болуға сабақ үйрететін өмір оқулығы болуы тиіс.

– Жастық шағын еліміздің гүлденуі мен өркендеуіне арнап, маңдай терін төккен аталар мен әжелерге мемлекет қандай деңгейде құрмет көрсетіп жатыр деп ойлайсыз?

– Қазақ «қарт – елдің қазына-сы» деген халық. Бүгінде елімізде қарттарға деген құрмет азайды деп  айта алмаймын. Сондықтан да  мемлекет көлемінде қарттарға арналған  түрлі қоғамдар мен ұйымдар бар. Қарттардың ойдағыдай өмір сүруіне жағдай жасау үшін мемлекет түрлі бағдарламаларды қолға алып келеді. Жергілікті әкім аппараттарына кеңес беретін ақылшылар арасында да қарттар аз емес. Демек, мемлекеттің дамуына жасы ұлғайған адамдар әлі де үлес қосып келеді.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан

Ерзат АСЫЛ