Жаңа жыл өңірімізде ҚР Парламенті депутаттарының сапарымен басталып, халық қалаулылары қордаланған мәселелермен танысып, аудан тұрғындарымен жүздесті. Өткен аптада «Ақ жол» демократиялық партиясының төрағасы, мәжіліс депутаты Азат Перуашев ауданымызда болып, ауыл шаруашылығы саласындағы түйіткілдердің түйінін тарқатуға күш салатынын жеткізді.
«Алтын адамның» атамекеніне ат басын тіреген Азат Перуашев, аудан әкімінің орынбасары Ертай Нұрмаханов «Алтын адам» тарихи-мәдени қорық-музейіне барып, шежірелі тарихымыздан сыр шертетін жәдігерлермен танысты. Музей қызметкерлері тәуелсіздіктің символына айналған «Алтын адамның» тарихынан, сақтар мәдениетінен сыр шертті. Тарихи-мәдени мұра нысандарын қорғау және сақтау мақсатында ғылыми-зерттеу, мәдени-ғылыми және туристік қызметтерді ұйымдастыру, Қазақстанның тарихи және рухани ескерткіштерін зерттеп, сақтау, оны жалпы халыққа насихаттау жолында жемісті еңбек етіп жатқан ұжымға Азат Тұрлыбекұлы ризашылығын білдірді.
Мәжілісменнің сапары Еңбекшіқазақ ауданаралық көпсалалы ауруханасында жалғасты. Ауданның бас дәрігері Жамиля Абеуова мекеменің жұмысымен таныстырып, жетістіктерін көрсетті.
Бүгінде денсаулық сақтау мекемесінде 2200-ге жуық ақ халатты абзал жан қызмет етеді. Оның 300-ден астамы тәжірибелі дәрігер. Ауруханада 37 санитарлық автокөлік бар, оның ішінде 16 дәрігерлік амбулаторияларда, 4 санаттағы қиындықтарға қызмет көрсету үшін 6 жедел жәрдем бригадасы жұмыс істейді. Бригадалар планшеттермен қамтамасыз етілген, орталық аурухананың қабылдау бөлмесімен мобильді байланысы бар, интернетке қолжетімділік толық қамтама-сыз етілген.
Жуырда ғана «Ауылдағы денсаулық сақтау саласын модернизациялау» ұлттық жобасы аясында және медициналық көмектің сапасын арттыру мақсатында түрлі диагностикалық құрылғылар іске қосылған болатын. Атап айтсақ, МРТ, цифрлы рентген аппараты, әйелдерде онколо-гиялық ауруларды ерте анық-тауға арналған цифрлы маммограф, жүрек ауруларын анықтауға арналған тредмил жүйесі.
Аталған құрылғыларды көріп, аурухана ұжымымен жүздесіп, ем қабылдауға келген азаматтармен тілдескен Азат Перуашев саулық сақшыларының қызметіне оң бағасын берді.
Мәжіліс депутатының сапары шарап өндірісімен айналысатын «Arba Wine» ЖШС-де жалғасты. Табиғи таза өнім өндірумен айналысатын зауыттың жұмысы бүгінгі таңда тоқтап тұр. Бас инженер өнді-рістің тоқтауын былтырғы өнімнің болмауымен байланыстырды. Айтуынша, 2023 жылы жүзімдіктер өнім бермеген.
– Былтыр көктемнің шығуына байланысты бау-бақша өнімдері жеміс бермеді. Оның үстіне көктемде бұршақ жауып, үсік жүрді. Салдарынан алма мен жүзім өсіретін шаруалар өнімдерінен айырылды. Шарап зауытының да жұмысы сол себепті тоқтап тұр – деген аудандық ауыл шаруашылығы бөлімінің басшысы Ермек Жакеев саладағы бірқатар проб-лемаларға тоқталды.
Былтыр аудан шаруалары-ның ала жаздай атқарған еңбегі ақталмай, жүгерінің бағасы былтырғыдан екі есе төмендеп кеткен. 2022 жылы жүгері 120 теңгеден сатылса, биыл баға 55 теңгеге төмендеген. Мұны мамандар шаруалар-дың жаппай жүгері егуімен байланыстырған. Оған қоса, сақтайтын әрі өңдейтін қоймалардың тапшылығы сезіледі өңірімізде.
Сонымен қатар, Ермек Жакеев қара жерден несібесін айырған шаруалардың тағы бір мәселесін жеткізді халық қалаулысына.
– Бүгінде мемлекет тарапынан шаруаларға қолдау жасалып жатыр. Десек те кейбір субсидия нормаларын жетілдіру қажет. Айталық, шаруа қожалығының иесі мемлекеттен дизель отынын алу үшін Ауыл шаруашылығы ми-нистрлігіне қарасты gosagro.kz сайтына өтінім беруі тиіс. Бұл сайтта жүгері өсіретін шаруаға көктемгі жер өңдеуге гектарына 18 литр дизель отыны беріледі. Ал кезінде механизация институты бұл норманы 73 литр деп белгілеген. 18 литр дизель отын шарулардың жыртығын жамауға жетпейді, сондықтан олар да өтінім бермейді. Сонымен қатар бау-бақша өсірумен айналысатындарға сайтта субсидия қарастырылмаған – дейді ауыл шаруашылығы бөлімінің басшысы.
– Біздің партия негізінен кәсіпкерлер мен шаруаларға қолдау көрсетеді. Еліміздің дамуына сүбелі үлес қосып жатқан сала өкілдерінің проблемаларын шешу – біздің басты міндетіміз. Бұл мәселелерді Парламент қа-бырғасында көтеріп, жауапты министрлікпен жұмыс жасайтын боламыз – деді Азат Перуашев.
С.НҰРАДИН.
Құбылмалы ауа райы тосын мінез көрсетіп, биылғы қыс жылы әрі жаңбырлы болуда. Қыстыгүні ауа температурасының жоғарылауынан түрлі табиғи апаттар болуы бек мүмкін. Осы орайда төтенше жағдайға дайындықты пысықтау мақсатында ауданымызға облыс әкімі Марат Сұлтанғазиев келіп, төтенше жағдай қаупі жоғары аймақтарды аралады.
Тауды жағалай қоныстанған Өрікті ауы-лындағы 15 баспананы сел басу қаупі бар. Сондықтан жол бойындағы арықтар мен құбырлар толықтай күл-қоқыстан тазартылып, төтенше жағдайдың алдын алу жұмыстары толығымен жүргізілген. Осылай деген аудан әкімінің орынбасары Ертай Нұрмахановқа облыс басшысы бірқатар тапсырмалар берді.
Сонымен қатар, Марат Елеусізұлы Есік өзенінің арнасын тұрақтандыру құрылысының жобасымен танысты. «Қазселденқорғау» Іле-Алатау аумақтық техникалық басқармасының басшысы Ғалымжан Баймахановтың айтуынша, көктем-жаз мезгіліндегі су мен сел тасқынының алдын алу үшін өзен арнасын тұрақтандыру мақсатындағы реконструкция жобасы кезең-кезеңімен жүзеге асады. Марат Сұлтанғазиев сапар барысында жиі қар көшкіні орын алатын Түрген шатқалындағы жағдаймен танысып, Есік-Батан тас жолындағы қауіпті аймақтарға бөгеттер салуды тапсырды.
С.НҰРАДИН.
– Қасым-Жомарт Кемелұлы, уақытыңыздың тығыздығына қарамастан «Egemen Qazaqstan» газетіне сұхбат беруге келіскеніңіз үшін ризашылығымызды білдіреміз. Сіздің қоғамды толғандыратын мәселелер туралы пікіріңіз қазақ баспасөзі үшін өте маңызды. Сондықтан түрлі тақырыпта өзіңізбен ашық әңгіме өрбіткіміз келеді. Өткен жыл несімен есіңізде қалды?
– Осы мүмкіндікті пайдаланып, барша отандасымды тағы да Жаңа жыл мейрамымен құттықтаймын!
2023 жыл еліміз үшін маңызды оқиғаларға толы жыл болды. Біз негізгі саяси реформаларды аяқтап қалдық. Конституциялық Сот жұмысын бастады. Мәжіліс және барлық деңгейдегі мәслихат депутаттары жаңа ереже бойынша сайланды. Алғаш рет аудан және облыстық маңызы бар қала әкімдерін сайладық. Ауыл және аудандық маңызы бар қала әкімдерін сайлау жалғасты. Былтыр 700-ге жуық ауыл әкімі сайланды.
Біз әділ және бәсекелі экономика жүйесін құруға кірістік. Экономиканы әртараптандыру және монополиядан арылту, инфрақұрылымды жаңғырту, бизнесті қолдау, инвестиция тарту жұмыстарымен мықтап айналыстық. Әлеуметтік салада қордаланып қалған мәселелер біртіндеп шешіле бастады. Еліміздің түкпір-түкпірінде білім ошақтары, оның ішінде, «жайлы мектептер» бой көтеруде. Ауылдарда денсаулық сақтау нысандары салынып жатыр. Әлеуметтік тұрғыдан осал топтағы азаматтарға кешенді түрде қолдау көрсету үшін Әлеуметтік кодекс қабылданды. Зиянды еңбек жағдайында жұмыс істейтін азаматтар үшін арнайы төлемақы енгізілді. Табиғатты қорғауға жауапты мекемелердің қызметкерлеріне олардың өмірі мен денсаулығына төнетін қауіп-қатерге қатысты үстемеақы төленетін болды. Медицина қызметкерлерінің, мектепте, колледжде және балабақшада жұмыс істейтін педагогтердің жалақысы өсті. Ұлттық қордан балаларға қаржы беру мәселесін реттейтін заң күшіне енді. Негізгі экономикалық көрсеткіштерді, оның ішінде инфляция деңгейін ескере отырып ең төменгі жалақыны анықтайтын әдістеме қабылданды.
Осы жұмыстың бәрі 2024 жылы да жалғасады. Біз тиянақты және жоспарлы әрекет жасаймыз, мақсатқа жету үшін үздіксіз алға ұмтыламыз. Бұл – айрықша маңызды жыл болмақ. Өйткені осы кезең еліміздің алдағы бес жылдағы дамуына негіз болады.
– Ал жаңа жылдан не күтесіз? Еліміздің алдында қандай міндеттер тұр?
– Мен өткен қыркүйектегі Жолдауымда жаңа экономикалық үлгіге көшетінімізді айттым, 2029 жылға қарай жалпы ішкі өнімді қазіргіден екі есеге арттыру мәселесін басты стратегиялық мақсат ретінде белгіледім. Көп ұзамай Үкіметтің кеңейтілген отырысы өтеді. Онда еліміздің былтырғы әлеуметтік-экономикалық даму қорытындысы шығарылып, алдағы жұмыстың амал-тәсілдері айқындалады.
Ұлттық құрылтайдың отырыстары идеология саласындағы мәселелерді, ұлттың жаңа сапасын қалыптастыру ісін, қоғамның құндылықтар жүйесін жаңғырту жайын талқылайтын тиімді пікірталас орнына айналды. Бұған дейін жаздыгүні шақырылып келе жатқан Құрылтайдың отырысын биыл сәл ертерек, көктемде өткізетін шығармыз.
Осылайша, биыл экономикалық, қоғамдық-саяси және гуманитарлық салаларда атқарылатын жұмыстың негізгі бағыт-бағдары бірінші тоқсанда-ақ айқындалады.
Біз ұлт мүддесін ескере отырып, сындарлы әрі салиқалы сыртқы саясатты жалғастырамыз. 2024 жылы елімізде бірқатар ауқымды саммит, форумдар өтеді. Қазақстан бірнеше беделді халықаралық ұйымға, атап айтсақ, Шанхай ынтымақтастық ұйымына, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына, Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңеске, Түркі мемлекеттері ұйымына, Аралды құтқару халықаралық қорына, Азық-түлік қауіпсіздігі жөніндегі ислам ұйымына төрағалық етеді.
Дүниежүзілік көшпенділер ойынын өткізу де еліміз үшін айтулы оқиға болмақ. Байрақты бәсеке ұлттық спорт пен саламатты өмір салтын дәріптеу жағынан да, Ұлы даладағы көшпенділер өркениетінің мұрагері саналатын бауырлас халықтардың мәдени-гуманитарлық байланысын арттыру тұрғысынан да маңызды екені сөзсіз.
Ел тарихында ерекше орны бар тұлғаларға құрмет көрсету дәстүрі еліміздің жалпыұлттық бірегейлігін нығайта түсуге зор септігін тигізеді. Биыл әйгілі ғалым Қаныш Сәтбаевтың туғанына 125, даңқты батырлар Сағадат Нұрмағамбетов пен Рақымжан Қошқарбаевтың туғанына 100 жыл толады. Сонымен қатар тарихшылардың пайымдауынша, Жошы ұлысының іргесі қаланғанына – 800 жыл. Мемлекеттілігіміздің тамыры тым тереңде жатқанын әйгілейтін осы айтулы датаға орай кең ауқымды зерттеулер қолға алынады. Биыл Қазақстан тарихының көптомдығын әзірлеу жұмыстарын да аяқтаймыз. Бұл – өзімізден 200-ден астам, шетелден 60-қа жуық маман жұмылдырылып, тыңғылықты жасалып жатқан үлкен шаруа.
Осындай маңызды оқиғалардан бөлек, күнделікті атқарылуға тиіс жұмыстар да аз емес. Бұл жылдың ел тарихында қандай орын алатыны барша азаматымыздың ерік-жігеріне де байланысты. Мен жаңажылдық құттықтауымда биыл бәріміз тұтас ұлттың өсіп-өркендеуіне куә болатынымызды айттым. Бірақ осы мақсатқа жету үшін біз бір ел болып, білек сыбана жұмыс істеуіміз керек.
– Қасіретті Қаңтар оқиғасынан бері тура екі жыл өтті. Қаңтар Қазақстан тарихындағы жаңа дәуірге жол ашқан бетбұрыстың белесі болды. Сіз бұған дейінгі сөздеріңізде, сұхбаттарыңызда сол қайғылы оқиғаға нақты баға бердіңіз. Дегенмен, әлі де бірқатар сұрақ бар. Қаңтар оқиғасына әртүрлі түсініктеме беретіндер де кездеседі. Алмағайып күндерден бері біршама уақыт өтті. Қазір Сіз сол оқиғаны қалай сипаттар едіңіз? Оның басты себебі неде және оған не түрткі болды деп ойлайсыз?
– Мен бұл туралы көп ойландым, әлі де жиі ойланамын. Меніңше, қасіретті Қаңтар оқиғасына жылдар бойы қордаланған әлеуметтік-экономикалық проблемалар, жалпы тоқыраудың билік пен қоғамды аздырып-тоздыруы себеп болды. Бұл – айтпаса да түсінікті жайт.
Мен 2019 жылы Президент болып сайланғаннан кейін мемлекетіміз саяси жүйені демократияландыруға, қоғамдық өмірге еркіндік сипат беруге, экономиканы монополиядан арылтуға бет бұрды. Реформаларды әзірлеуге және оны жүзеге асыруға қоғам өкілдері, белсенді азаматтар, сарапшылар қатысты. Түрлі диалог алаңдарында, соның ішінде, менің ұсынысыммен арнайы құрылған Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің отырыстарында көптеген бастама көтеріліп, жан-жақты пысықталды.
Ашығын айтсам, осы жаңа бағдарымыз кейбір ықпалды адамдарға мүлде ұнаған жоқ. Олар бұл өзгерісті елімізде әбден тамыр жайған жүйеге және билік құрылымындағы өздерінің «ерекше мәртебесіне» төнген қатер деп қабылдады. Мұндай адамдар елдегі өзгеріске астыртын, кейде тіпті ашық қарсылық білдіре бастады. Ақыр соңында реформаның бетін қайтарып, өздеріне ыңғайлы бұрынғы қалыпқа оралу үшін бәрін тас-талқан етуге шешім қабылдады.
Жоғары лауазымды тұлғалардан тұратын бұл топтың күштік құрылымдарға да, қылмыс әлеміне де орасан зор ықпалы болды. Сондықтан билікті күшпен басып алуға бел буды. Тергеу мәліметтеріне жүгінсек, олар 2021 жылдың ортасына таман дайындыққа кіріскен. Сосын Үкімет сұйытылған газдың бағасын күрт өсіру туралы жан-жақты ойластырылмаған, құқықтық негізі жоқ шешім қабылдады. Маңғыстау облысында арандатушылардың айтағына ілескен жұрт шеруге шықты.
Сол кезде Үкімет менің тапсырмаммен арнаулы комиссия құрды. Оның мүшелері қоғам өкілдерімен кездесіп, ортақ мәмілеге келу үшін бірден аймаққа барды. Бірақ наразылық шерулері экстремистік сипат алды. Оны қаскөйлер дереу өз мүддесіне пайдаланды.
Бас прокуратураның тергеуінен қаңтар оқиғасының бірнеше толқынмен өрбігенін көруге болады.
Шерулер алдымен Маңғыстау облысында басталды. Көп ұзамай басқа да өңірлерге жайылды. Орталық билік және әкімдіктер жағдайды реттеуге тырысқанымен, ел ішіндегі ахуал шиеленісіп кетті. Ортақ мәмілеге келу үшін жүргізілген келіссөздер мен диалогке толқуды ұйымдастырушылар еш мойын бұрмады.
Көптеген аймақта алғашқы қақтығыстар басталды. Мұның бәрі арнайы дайындалған жансыздары арқылы жағдайды одан әрі ушықтыруға тырысқан қаскөйлер үшін «іздегенге сұраған» болып шықты. Осындай аса күрделі жағдайдың өзінде құқық қорғау органдары күш қолданбай, сабыр сақтады. Бұл – екінші толқын.
Жетекшілері ымыраласқан топтың айтқанын екі етпейтін және лаңкестермен, оның ішінде сырттан келген лаңкестермен байланысы бар қылмыстық топтар өршелене іске кіріскенде үшінші толқын басталды. Олар арнаулы технологияны, арандатушылар мен қарақшыларды пайдаланып, бейбіт шерулерді жаппай тәртіпсіздікке ұластырды. Ұрып-соғу, қирату, өртеу, өзгенің мүлкін қасақана жою белең алды. Дүрбелең кезінде қарулы радикалдар мен лаңкестер бір мезетте, бір ғана бұйрықпен мемлекеттік органдардың және күштік құрылымдардың ғимараттарына, қару-жарақ дүкендеріне, құқық қорғау мекемелері мен әскери бөлімдердің қоймаларына шабуыл жасады. Мұндай оқиға Алматыда ғана емес, бірқатар облыс орталығында да болды. Қаңтар оқиғасы кезінде үш мыңнан астам қару қолды болғанын айта кеткен жөн. Оның ішінде автомат, пулемет, тіпті гранатомет және басқа да атыс құралдары бар. Оған қоса, көлік инфрақұрылымы және телекоммуникация нысандары шабуылға ұшырады. Қарақшылар мен лаңкестер өзара ұйымдасып, бір-бірімен тығыз байланыста әрекет жасағанын тағы да қайталап айтқым келеді.
Қаскөйлердің мемлекеттік төңкеріс жасамақ болған жоспарын жүзеге асыру үшін экстремистер, қылмыстық топтар және әсіре діншілдер бірге қимылдады. Олардың мақсаты ел ішіне үрей туғызу, мемлекеттік институттардың қызметін тұралату, конституциялық құрылымның іргесін шайқау, ақыр соңында билікті басып алу еді.
Сол кездегі ахуал өте күрделі болды, еліміз құрдымға кетуге шақ қалды. Бұған жол бермеу үшін барлық іс-әрекетті күндіз-түні және сағат сайын тікелей өзім бақылап отырдым. Ішкі істер министрлігі арқылы Ақорда резиденциясына түрлі шабуыл жасалғалы жатыр, соған жүк көліктері пайдаланылады деген ақпарат жетті. Маған бас сауғалап, резиденциядан кету, тіпті шетел асу туралы ұсыныс бірнеше рет айтылды. Бірақ мен бұған үзілді-кесілді қарсы болдым. Теледидар арқылы жасаған мәлімдемелерімнің бірінде қандай жағдай болса да жұмыс орнымда қалатынымды ашық айттым. Екі апта бойы тапжылмай, Ақордада болдым, күн-түн демей, шұғыл жиналыстар өткіздім. Сол аласапыран күндерде мемлекетімізді сақтап қалу, елдегі заң мен тәртіп үстемдігін қалпына келтіру ең басты міндет еді.
– Қазақстанға Ресейдің әскери қызметшілерін шақыру қаншалықты дұрыс шешім болды? Біздің мемлекетті сол кезде Ресей құтқарып қалды деген пікір көрші елде жиі айтылады.
– Аймақтарда жаппай тәртіпсіздік белең алып, жергілікті билік дәрменсіздік танытқанда, Қауіпсіздік кеңесі Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына жүгіну туралы шешім қабылдады. Қазақстан оның бітімгерлік күштерін тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін ғана қысқа мерзімге енгізуді сұрады. Бұл жерде мына жайтқа баса мән беру керек. Біз бұл құрылымның мүшесі ретінде Ресейге емес, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына жүгіндік.
Сол кезде осы ұйымның төрағасы Армения еді. Биыл ҰҚШҰ-ға Қазақстан төрағалық етеді. Құрылым жасағы, шын мәнінде, бітімгерлік рөл атқарып, қасіретті күндерде елді жайлаған жүгенсіздікті тоқтатуға септігін тигізді. Ұйымға мүше-мемлекеттермен келісілгендей, бұл бітімгерлік күштер алдын ала ешқандай талап қоймастан, оның үстіне мерзімінен бұрын Қазақстаннан сыртқа шығарылды.
ҰҚШҰ бітімгерлік күштері лаңкестікке қарсы операцияларға қатысқан жоқ, бірде-бір оқ атқан жоқ. Армения жасағы «Ақсай» нан зауытын және «Алматы су» мекемесін, Беларусь жасағы Жетігендегі аэродромды, Тәжікстан мен Қырғыз Республикасының әскери қызметшілері Алматы қаласының бірінші және екінші жылу электр орталықтарын, Ресей жасағы үшінші жылу электр орталығы мен телекоммуникация нысандарын күзетті. Осы маңызды нысандарға лаңкестік шабуылдар жасалуы мүмкін деген қауіп болды. Сондықтан бітімгерлік күштер соларды күзетуге жіберілді. Ең бастысы, сол арқылы өз күштерімізді лаңкестікке қарсы операцияға жұмылдыруға мүмкіндік туды.
– Демек бұл жүзеге аспай қалған мемлекеттік төңкеріс қой. Ендеше Қаңтар оқиғасын халық көтерілісі, тіпті революция деп атап жүргендерге не айтар едіңіз?
– Бастапқыдағы бейбіт шерулер жаппай тәртіпсіздікке, өртеу мен қиратуға ұласқан қайғылы оқиғаларға бүкіл әлем куә болды. Кім бейбіт шеруге автомат, тапанша және суық қару ұстап барады?! Ниеті дұрыс адам әскери қызметшілерді ұрып-соғып, өлтіре ме, оларды тірі қалқан етіп, әкімшілік ғимаратқа шабуыл жасай ма?! Бейбіт шеруде дүкендер мен банктер қиратылып, тоналып, көліктер өртеле ме?! Билік органдарының ғимараттары мен полиция бөлімдеріне жасалған шабуылды айтпай-ақ қояйын. Осындай жаппай тәртіпсіздіктің салдарынан үш миллиард долларға жуық шығын келді.
Қаңтар оқиғасының себеп-салдарын бұрмалап көрсетудің қажеті жоқ. Турасына көшсем, бұл халық көтерілісі болды деген пікірлер қылмыстық әрекеттерді ақтау үшін айтылуда. Барып тұрған бұзақыларды батырға балап, жұртты арандататын әрі жауапкершіліктен жұрдай сыңаржақ пайымдар қылмыстық психологияның қоғам санасына сіңуіне әкеп соқтырады. Мұндай әңгімелер – ұлттық қауіпсіздікке және халықтың жаймашуақ өміріне қатер төндіретін жаппай тәртіпсіздікке шақырумен пара-пар. Бұл – өте қатерлі үрдіс. Сондықтан осындай жүгенсіздікті сынға алу мәселесіне келгенде мемлекет пен қоғамның ұстанымы ортақ болуы керек. Мен бұған сенімдімін.
– Онда азаматтар биліктің іс-әрекеті ұнамайтынын қалай білдіре алады?
– Елімізде биліктің іс-әрекетіне жария түрде келіспеушілік білдіруге толық мүмкіндік бар. Азаматтар өзін толғандыратын мәселе туралы ашық айта алады. Мен мемлекеттік органдардан «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасына сәйкес, қоғамның пікірімен санасуды талап етіп келемін. Елімізде бейбіт жиналыстарды реттейтін демократиялық сипаттағы заң бар. Жақында петицияларды тапсыру және қарау тәртібін реттейтін заң қабылданды.
Сондықтан бір нәрсені анық білуге тиіспіз. Бейбіт шеруге тыйым салынбайды, ал жаппай тәртіпсіздіктің кез келген түріне қатаң тосқауыл қойылады. Елімізде заң мен тәртіп қана үстемдік құруға тиіс. Бұл – мен үшін мызғымас қағида. Демократияның бесігі саналатын батыс елдеріне қараңыздар, ешкім де көшеде жаппай тәртіпсіздік жасаған, мемлекеттік органдарға шабуылдаған адамның маңдайынан сипап, өбектеп отырмайды.
Полиция жаппай тәртіпсіздікті ұйымдастырушыларды, яғни биліктің заңды талаптарына қарсы шығуға үндеген, қару-жарақ әкеліп таратқан, жағдайды ушықтырып, адамдарды күш қолдануға, маңайдағының бәрін қиратуға, өртеп-талқандауға азғырған адамдарды анықтап, әшкереледі. Ал тәртіпсіздікке кездейсоқ қатысқан, білместікпен арандап қалған адамдардың бұзақыларға қатысы жоқ. Оларға менің бастамаммен рақымшылық жасалды. Бұған дейін сотталған 1205 адамның 1095-і осы рақымшылыққа ілікті. Ал жаппай тәртіпсіздікті ұйымдастырғандар мен лаңкестік әрекеті, мемлекетке сатқындығы, билікті күшпен басып алуға тырысқаны және басқа да ауыр қылмыс жасағаны үшін сотталғандар жазасын толығымен өтейтін болады.
– Келесі сұрақ сізге ұнамауы мүмкін. Бірақ бұл сауалды қоймасқа тағы болмайды. Сіз 2019 жылы Президент лауазымына сайланғаннан кейін елімізде қосарланған билік жүйесі қалыптасты-мыс деген сөз тарады. Кейбіреулер біздің саяси жүйемізді Иранның, Сингапурдың жүйесімен салыстырды. Шынымен де, сол кезде елімізде екі билік орталығы орнағандай көрінді. Расымен солай болды ма?
– Төтесінен қойған сұрағыңызға тура жауап берейін. Конституцияға сәйкес, Президент еліміздің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайды, мемлекетіміздің жоғары лауазымды тұлғаларын, Қарулы Күштеріміздің жоғары басшылығын тағайындайды және оларды қызметінен босатады. Сондай-ақ Мемлекет басшысы еліміздің Жоғарғы Бас Қолбасшысы саналады.
Алайда бәзбіреулер қосарланған билік жүйесін орнатуға талпынғаны, тіпті, мұндай әрекеттерді әдейі әрі мұқият ұйымдастырғаны рас. «Билік транзиті» кезіндегі ахуалды саясаттағы айлакерлер өз мүддесіне пайдаланып, қосамжарланған билік орталығын құруға тырысты. Елімізде Президент әрі Жоғарғы Бас қолбасшы лауазымы бір бөлек, бұрынғы Президент иеленген Қауіпсіздік Кеңесінің Төрағасы лауазымы бір бөлек болды. Осы екі лауазымның иелері бір мезетте қатар қызмет атқарды. Түптің түбінде бұл жағдайдың билікте қатаң текетірес туғызбай қоймасы анық еді.
Мұны аз десеңіз, дәл осы жағдай Қаңтар дағдарысына әкеп соқтырған алғышарттың бірі болды. Өйткені ымыраласқан қаскөйлер өздері ойлап тапқан қосарланған билік, яғни «тандем» идеясын дәріптеп, оны өз мүддесіне пайдаланғысы келді. Кейбір лауазымды тұлғалардың, оның ішінде бұрынғы Әділет министрінің мәртебе жағынан Елбасы Президенттен жоғары тұратынын айтқаны естеріңізде шығар. Кейбір шенеуніктер біресе ана, біресе мына кабинетті жағалап жүрді. Олар ойнақтап жүріп, ақыры от басты. Мен кейінірек Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевқа оның жақын серіктерінің саяси қитұрқылығы еліміздің тас-талқанын шығара жаздағанын ашық айттым.
Қалай десек те, мемлекетте үлкен және кіші президент деген болмауы керек деп санаймын. «Кеттің бе – қайырылма!» Болашақта ел тізгінін ұстайтын азаматтар осы жағдайдан сабақ алып, мұндай нәрседен қашық болуға және тек қана мемлекеттің мүддесі мен қоғамның береке-бірлігін ойлауға тиіс.
Өкінішке қарай, ішкі саяси дағдарысқа байланысты туындаған сын сағатта негізгі құқық қорғау органдары басшыларының бетпердесі сыпырылып, олардың кәсіби біліксіздігі, қала берді сатқындығы әшкере болды.
Ата заңға сәйкес жұмыс істейтін орнықты әрі тиімді мемлекеттік институттар жүйесін құру ауадай қажет екені Қаңтар оқиғасынан айқын көрінді. Біз бір ел болып, бұл дағдарысты еңсердік, қиындыққа қасқая қарсы тұрып, одан тіпті шыңдалып шықтық. Азаматтарымыздың бекем бірлігінің және барлық деңгейдегі билік өкілдерінің батыл іс-әрекетінің арқасында алапат апаттың бетін қайтарып, елдегі ахуалды тұрақтандыра алдық. Кейін кейбір қаскөйлер тергеу кезінде халық жауапты сәтте жұдырықтай жұмыла біледі, билік қандай қатерге де қаймықпай төтеп бере алады деп еш күтпегенін мойындады.
– Қаңтар оқиғасынан кейін Сіз түбегейлі саяси реформаларды жүзеге асыруға кірістіңіз. Оны Батыс та мойындап отыр. Енді кешегі күнге оралмайтынымызды аңғартатын «асудан» астық деуге бола ма? Қайтадан кері кетпейтінімізге қандай кепілдік бар?
– Мен саяси реформалардың 2019 жылы басталғанын айтып өттім. Сол кезде Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі құрылды. Кеңесте маңызды заңнамалық бастамалар әзірленіп, жүзеге асырылды. Сайлау, саяси партиялар, Парламент туралы заңдарға елеулі өзгерістер енгізілді. Елімізде олигополияның диктатурасы туралы алғаш рет ашық айтыла бастады.
Бұл өзгерістер саяси және экономикалық монополия үстемдік құрып тұрған кезде жалғанды жалпағынан басып жүргендерге қауіп төндірді. Сондықтан олар уақыт тегершігін кері айналдырып, бұрынғы күніне оралу үшін жанталасып бақты. Бұдан еш нәтиже шыққан жоқ.
Қаңтар оқиғасынан кейін бәзбіреулер «енді билік қылбұрауды қатайтып, режімді сақтап қалу үшін барын салады» деп қауіптенді. Бірақ біз керісінше жасадық. Күрделі болса да, дұрыс жолды таңдадық.
Саяси жаңғыру үдерісі 2022 жылы тың қарқынмен жалғасты. Реформаның басты міндетінің бірі барынша әділ әрі теңгерімді саяси жүйе құру болды. Оған қоса, ат басын артқа бұру, яғни саяси өзгерістерді кері қайтару мүмкін болмайтындай, сонымен бірге реформалар қоғамдық өмірдегі қалыпты құбылысқа айналатындай ахуал қалыптастыру маңызды еді. Сол үшін конституциялық реформа аясында кертартпалыққа бірқатар тосқауыл қойылды.
Біріншіден, біз Ата заңның үстемдігін қамтамасыз ететін, конституциялық бақылауды жүзеге асыратын жоғары орган – Конституциялық Сотты қайта қалпына келтірдік. Біреулерге Конституциялық Кеңестің аты ғана өзгергендей көрінуі мүмкін. Шын мәнінде, оның заты түбегейлі өзгерді.
Конституциялық Сот шешімдерінің күшін ешкім жоя алмайды. Оның шешімдеріне, соның ішінде азаматтардың конституциялық құқықтарына қатысты байламдарына күмән келтіруге, Президенттің де еш қақы жоқ.
Ата заңға енгізілуі мүмкін кез келген өзгеріс пен толықтыру Конституциялық Соттың оң қорытындысы болса ғана республикалық референдумға немесе Парламенттің қарауына шығарылады.
Конституциялық Сотта он бір қазы бар екені белгілі. Соның алтауын, яғни көпшілігін, Парламент палаталары тағайындайды. Ал төрағасын Президент тағайындағанымен, міндетті түрде Сенаттың келісімі қажет.
Екіншіден, негізгі ұстанымдар Конституцияда нақты айқындалып, біржола бекітілген. Мысалы, Ата заңның 91-бабына сәйкес, Конституцияда белгіленген мемлекеттің тәуелсіздігі, біртұтастығы мен аумақтық тұтастығы, оны басқару нысаны, Республика қызметінің түбегейлі принциптері және осы жерде айрықша атап өтейін, Президент жеті жыл мерзімге бір рет қана сайланады деген ереже еш өзгермейді.
Үшіншіден, реформалардың нәтижесінде Мәжіліс жаңа сайлау жүйесімен, яғни партиялардың тізімі және бірмандатты округтер арқылы жасақталатын болды. Мәжілістің өкілеттігі де айтарлықтай кеңейді.
Бір сөзбен айтсақ, ескі жүйе келмеске кетті. Қазақстандағы саяси реформалар жүйелі ғана емес, ешқашан кері қайтпайтын түбегейлі сипатқа ие болды деп сеніммен айта аламыз. Мұның еліміз үшін айрықша маңызы бар. Себебі ұлттың саяси сана-сезімі түбегейлі өзгерді. Жұрттың құқықтық сауаттылығы мен белсенділігі демократиялық жаңғырудың басты кепіліне айналды. Тоқетерін айтсақ, кері кетуге халықтың өзі жол бермейді және елге жаңа леп әкелген осы өзгерістерді табандылықпен қорғайды. Мен бұған бек сенімдімін.
– Дегенмен, билікті сынап жүргендер, оның ішінде Батыстың өкілдері де, Қазақстанда әлі күнге дейін саяси тұтқындар бар деп жатады. Бұған не дейсіз?
– Саяси қудалау бар деп айту үшін цензура, арнаулы заңдар мен жазалаушы органдар болуы керек. Қазіргі Қазақстанда мұның ешқайсысы жоқ. Біздің заңнамамызда азаматтарды саяси көзқарасы үшін қудалауға негіз болатын бірде-бір жарлық, бірде-бір заң, бірде-бір нормативтік құжат жоқ.
Керісінше, реформалардың нәтижесінде адам құқықтарын қорғау жүйесі нығая түсті. Заңдарға қазылардың тәуелсіздігін күшейтетін түзетулер енгізілді. Алқа билердің қарауына жататын істердің аясы кеңейді. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл институты толық жұмыс істеп тұр. Оған конституциялық мәртебе берілді. Мен былтыр желтоқсан айында адам құқықтарына қатысты екінші Жарлыққа қол қойдым. Мұның бәрі осы салада дәйекті әрі түбегейлі өзгеріс жасалып жатқанын көрсетеді.
Мемлекеттің басты міндетінің бірі – заңның мүлтіксіз орындалуын, тәртіптің қатаң сақталуын толық қамтамасыз ету. Сондықтан заң бұзған кез келген адам жауапқа тартылады. Ал заң мен тәртіпті сақтау мәселесіне азаматтардың идеологиялық ұстанымы мен саяси көзқарасының еш қатысы жоқ. Заң бәріне ортақ.
Кейбіреулер прокуратура органдарының ескертуіне қарамастан, адам түсініп болмайтын кесірлік көрсетіп, заң бұзады. Ондай адамдар өзін заңнан жоғары қойып, «Атың шықпаса, жер өрте» деген ұстаныммен елге танымал болғысы келетін сияқты.
Көптеген тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралы жұмыс істеп тұрған, саяси цензура атымен жоқ елде саяси қудалау бар деу қаншалықты орынды?
Ол аз десеңіз, жаңа заң қабылданып, бейбіт жиналыс өткізу үшін рұқсат алудың орнына хабарлау тәртібі енгізілген соң, Қазақстандағы бейбіт жиындардың саны еселеп артты.
Мен түйткілдердің түйінін айқай-шумен алаңда емес, диалог үшін арнайы құрылған орындарда, ең алдымен, Парламентте өркениетті жолмен, салиқалы түрде тарқату керек деп үнемі айтамын.
Қазір Парламентте түрлі көзқарастағы қоғам өкілдерінің мүддесін білдіретін сан алуан саяси күштер бар. Парламенттік оппозиция институты заң жүзінде бекітілді.
Соңғы сайлауда Мәжіліске алты партия өтті. Оның үшеуі алғаш рет депутаттық мандатқа ие болды. Тіпті қазір Парламентте отырған партияның бірі – әуел бастан оппозициялық ұстанымдағы ұйым.
Көптеген шетелдік сарапшылар мен әріптестер, соның ішінде Батыс елдерінің мамандары, Қазақстандағы демократиялық реформалардың озық үлгіде екенін айтып, оған қолдау білдіріп отыр. Шынымен де, біз геосаяси төңірегімізде ауқымды демократиялық өзгеріс жасап, адам құқықтарын қорғау ісінде зор табысқа жеткен бірден-бір елміз.
– Әлеуметтік желіде Президент Конституцияға қатысты референдум өткізіп, 2026 жылы тағы да сайлауға түсуді жоспарлап отыр деген қауесет тарап жатыр. Бұл рас па?
– Бұл – жалған ақпарат. Бұдан былай әркім ойына келгенін істеп, Ата заңға оңды-солды өзгеріс енгізе алмайды. Ал осындай маңызды мәселеге келгенде, тіпті мүмкін емес. Мен бұған нық сенімдімін. Конституциялық реформа Ата заңға қалай болса солай өзгеріс енгізе беру үшін жасалған жоқ.
Президент лауазымына бір-ақ рет сайлану туралы ереже енді ешқашан өзгермейді. Бұл талап мемлекетіміздің тәуелсіздігі, біртұтастығы, аумақтық тұтастығы және басқару нысаны туралы нормалар сияқты мызғымастай етіп бекітілген.
Ақыры осы тақырып қозғалған екен, бұған қатысты кейбір жайтқа кеңірек тоқталып, мән-жайын аша кетейін. Мен жетіжылдық бір ғана мерзім туралы идеяны осыдан 15 жыл бұрын жабық пікірталастарда айтып жүрдім. Сол кезде ұсыныс аса қолдау таба қоймады. Өзім Президент болып сайланғаннан кейін, осы бастамамның артықшылығы мен кемшілігін әбден салмақтап, оны қалай жүзеге асыруға болатыны жөнінде көп ойладым.
Суперпрезидентке тән өкілеттіктерді жою үшін 2022 жылы Конституцияға бірқатар маңызды өзгеріс енгізілді. Мен сол кезде жетіжылдық бір мерзім идеясын қайта ұсындым. Бастамама бүкіл халық қолдау білдірді. Осымен бұл әңгіме тәмам.
– Экономика тақырыбына ойыссақ. Сіз былтырғы Жолдауыңызда Әділетті Қазақстанның жаңа экономикалық бағдарын жарияладыңыз. Онда 2029 жылға қарай ұлттық экономиканың көлемін екі есе арттырып, 450 миллиард долларға жеткізу көзделген. Алайда Халықаралық валюта қоры мен Дүниежүзілік банктің болжамдарына сенсек, 2023-2024 жылдары ел экономикасының өсімі 3-4 пайыздан аспайды. Мұндай қарқынмен мақсатқа жете аламыз ба?
– Әрине, бұл – жетуге болатын меже. Халықаралық валюта қорының сарапшылары 2023 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанның Ішкі жалпы өнімі қазіргі бағамен есептегенде 259 миллиард доллардан асады, яғни 2022 жылмен салыстырғанда 15 пайызға артады деп бағалап отыр. Бұл – Орталық Азиядағы ең жоғары ақшалай өсім. Жан басына шаққандағы ішкі жалпы өнім де өсіп келеді. Бұған қатысты болжамды көрсеткіш былтыр 13 мың долларға жуықтады.
Оның жыл сайынғы өсімі 1,6 мың доллар болады деп бағалануда. Халықаралық валюта қорының болжамына сәйкес, 2028 жылға қарай бұл көрсеткіш отыз пайыздан да көбірек артып, 16,8 мың долларға жетеді.
Шын мәнінде, мен үшін макроэкономикалық көрсеткіштер соншалықты маңызды емес, азаматтардың тұрмыс сапасының іс жүзінде жақсаруы одан әлдеқайда маңыздырақ.
Халқымыз «Жақсы сөз – жарым ырыс» дейді. Үкімет экономиканы басқарудың тың тәсілдерін қолдана алса, жаңа айтылған жақсы болжамдар ақиқатқа айналады. Осы орайда негізгі екі бағытқа тоқталайын.
Біріншіден, еліміздің өркендеуіне жол ашатын бірқатар нақты міндетті шешу қажет. Сондай міндеттің бірі – ауқымды өнеркәсіп жобаларын жүзеге асыру. Қыркүйектегі Жолдауда Үкіметке мұндай жобаларды анықтау және Инфрақұрылымды дамыту жоспарын әзірлеу туралы тапсырма берілді. Бұл жобалар ірі бизнес өкілдерімен, институционалды инвесторлармен және сарапшылармен бірге пысықталып, нақты жұмыс жасалып жатыр.
Тағы бір маңызды міндет – инвестиция тарту. Бұл міндетті орындауға жекешелендіру және активтерді қайтару науқандары да септігін тигізеді. Қомақты инвестиция болса, экономика қарқыны үдейе түседі және жаңа мүмкіндіктер пайда болады. Осы орайда мен жақында Инвестиция штабын құру туралы Жарлыққа қол қойдым. Бұл штабқа еліміздегі инвестициялық ахуалды жақсарту және инвестициялық жобаларды сапалы жүзеге асыру үшін ауқымды өкілеттік берілген.
Екінші бағыттағы жұмыс экономиканың барлық саласына қатысты «ойын тәртібін» белгілейтін жүйелі реформаларды жүзеге асыру шараларын қамтиды.
Менің тапсырмаммен Үкімет мемлекет пен бизнестің қарым-қатынасын қайта қарауға мүмкіндік беретін жаңа Салық кодексін әзірлеп жатыр. Салық жүйесін жетілдіргенде тек төлем жинау тәсілімен шектеліп қалмау өте маңызды. Бір жағынан, инвесторларға қолайлы жағдай жасау керек. Екінші жағынан, бюджет кірісінің азайып кетпеуіне мән берген жөн. Яғни таразы басын тең ұстау қажет.
Жаңа Бюджет кодексі де – өте маңызды құжаттың бірі. Біз «қазына қаражатына» деген көзқарасымызды өзгертіп, оны тиімді, жөнімен әрі үнемдеп жұмсауға тиіспіз.
Бұл ретте мемлекеттік сатып алу ісін және мемлекет пен жеке сектордың серіктестігін реттейтін жаңа заңдар елеулі рөл атқарады. Осы құжаттар мемлекеттік сатып алу ісінің ашық болуын да қамтамасыз етеді. Сондай-ақ экономиканы дамытуға қажетті қаражат қорын қалыптастыруға септігін тигізеді.
Квазимемлекеттік сектордың тиімділігін арттыруға көп көңіл бөлу қажет. Қазір бұл секторды жаңғырту шаралары айқындалып, іске асырылып жатыр.
Сіздің сұрағыңызға жауап бере отырып, мына мәселеге назар аударғым келеді. Әлемдегі экономикалық ахуал біздің елге де салқынын тигізетіні сөзсіз. Алайда кез келген қиындық жаңа мүмкіндікке жол ашады. Үкіметтің жел қайдан соқса да желкенді өзіне оңтайлы бұра алатындай, жан-жақты ойластырған жоспары болуға тиіс. Экономиканың өсімін ынталандыру шаралары мен құрылымдық реформалар қатар жүруі керек. Нақтырақ айтсақ, кәсіпкерлік пен бәсекені дамыту, жекеменшікті қорғау, әділ сот төрелігі болуы өте маңызды. Сонда ғана көздеген мақсаттарымыздың бәріне қол жеткізіп, белгіленген мерзімде ұлттық экономика көлемін екі есе ұлғайта аламыз.
– Несиесін өтей алмай жүрген адамдар біздің газетімізге жиі хат жазып, қоңырау шалады. Жалпы, халықтың қарызға батуы күрделі мәселе болып тұр. Осы мәселені шешу үшін не істеліп жатыр?
– Мен азаматтарымыздың қарызға белшеден батқанына қатты алаңдаймын. Себебі бұл мәселе жұрттың әлеуметтік жағдайына және еліміздегі қаржы жүйесінің тұрақтылығына тікелей әсер етеді. Мен 2019 жылы Мемлекет басшысы ретінде қол қойған алғашқы құжаттың бірі қиын жағдайға тап болған азаматтардың борышын азайту туралы Жарлық еді. Сол уақытта 500 мың адамның кепілсіз алған несиесі кешірілді. Бұл бірреттік шара болатын. Ал 2023 жылы жеке тұлғалардың банкроттығы туралы заң күшіне енді. Мұның бәрі мәселенің ушығып кетпеуіне ықпал етті. Осы жағдайды түбегейлі өзгерту үшін былтырғы Жолдауымда Үкіметке тың шараларды қолға алуды тапсырдым.
Негізінен, бұл жағдайға жұрттың қаржылық сауаттылығының төмендігі себеп болып отыр. Екінші жағынан, тұтыну несиесін беру тәртібін және коллектор ұйымдарының қызметін қатаң реттеу керек.
Сол үшін нақты шаралар қолға алынып жатыр. Мысалы, соңғы жылдары банктер мен микрокредит ұйымдарына қойылатын тұтыну несиесі капиталының көлеміне қатысты талаптар бес есе күшейтілді. Төлеу мерзімі өтіп кеткен берешегі бар адамдарға несие беруге тыйым салынды. Сондай-ақ қарызын уақтылы өтей алмаған борышкерге 90 күннен әрі айыппұл салуға болмайды. Коллектор агенттіктеріне тұрақты тексеру жүргізіледі.
Борышкерлер құқығын қорғау үшін несие беру туралы заңнамаға енгізілетін түзетулер әзірленді. Бұл өзгерістер банктерге, микрокредит ұйымдарына және коллектор агенттіктеріне талапты одан да күшейте түседі. Несиелерді коллектор компанияларына сатуды шектеу ұсынылады. Коллектор компаниялары қарызды өзіне алған соң мәселені реттеп көруге міндетті болады. Банк омбудсменінің өкілеттігі де кеңейтіледі. Қазір бұл құжатты Мәжіліс депутаттары қарап жатыр. Мен бұл бастаманы қолдауға дайынмын.
– Қазір көптеген отандасымыз қымбатшылық белең алғанына, тарифтердің өсіп жатқанына, жұмыссыздық мәселесінің шиеленіскеніне және аймақтардағы жалпы ахуалға алаңдап отыр. Күнделікті күйбеңнен және аяқ астынан туындайтын түйткілдерден бас көтере алмай жатқан қазіргі Үкіметтің стратегиялық міндеттерді іске асыруға қауқары бар ма? Сіз Үкімет жұмысының тиімділігіне қандай баға бересіз?
– Кез келген елдің Үкіметі стратегиялық міндеттері мен күнделікті жұмысын қоса атқарады. Бізде де солай. Ең бастысы, тиімді жоспарлау және ресурстарды орынды пайдалану керек.
Үкіметтің қазіргі құрамы былтыр көктемде ғана жасақталды. Конституциялық реформа жасалып, Парламент сайлауы өткен соң алдыңғы Парламенттің де, Үкіметтің де мандаты күшін жойды. Конституцияға сәйкес бұрынғы Үкімет жаңадан сайланған Мәжіліс депутаттарының алдында өз өкілеттігін тоқтатты. Сайлауда ең көп дауыс алған «Amanat» партиясы Премьер-Министрдің кандидатурасын ұсынды. Әрине, партия мұны Президентпен ақылдаса отырып жүзеге асырғанын жасырмаймын. «Amanat» партиясының сайлау алдындағы тұғырнамасының экономикаға қатысты бөлігі қазіргі Үкіметтің бағдарламасы негізінде жасалды.
Бүгінде Үкіметтің өкілеттігі айтарлықтай кеңейді. Қыркүйек айында құрылымы өзгерген Президент Әкімшілігі еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуына қатысты стратегиялық бағыттарға баса назар аударатын болды. Енді Әкімшілік бұрынғыдай Үкіметті, кейбір министрліктер мен ведомстволарды жетелеп жүрмейді. Президент Әкімшілігі атқарушы биліктің қызметіне араласпай, басты саяси штаб ретінде ғана жұмыс істейді. Осыған дейін екі органның да құзырында болған бірқатар өкілеттік Үкіметке берілді. Түрлі салаға қатысты шешім қабылдау құқығы Үкіметке және басқа да жауапты органдарға өтті. Аймақтардың бюджетке қатысты дербестігі арта түсті.
Бір сөзбен айтсақ, қазір Үкіметтің өнімді жұмыс істеуі үшін мүмкіндіктері жеткілікті. Атқарушы билікке жан-жақты ойластырылған іс-қимыл стратегиясы және өз міндетін тиімді жүзеге асыруға деген ынта-жігер ғана қажет. Дербестікке және қосымша өкілеттікке ие болуға ұмтылған Үкімет қалағанын алды. Бірақ «алмақтың да салмағы бар», оларға қойылатын талап та күшейді. Үкімет мұны түсінуге тиіс.
– Еліміздің отын-энергетика кешені мен коммуналдық шаруашылығының үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету – Үкіметтің міндеті. Қазіргі Үкімет бұл міндетін әупірімдеп, әрең атқарып отыр деуге болады. Апаттардың салдарымен күресіп, қыстың көзі қырауда еліміздің түкпір-түкпіріндегі елді мекендерді жылумен, жарықпен, сумен шұғыл қамтамасыз етуге тура келеді. Қалайша осындай жағдай қалыптасып отыр?
– Жылу электр орталықтарындағы және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығындағы мүшкіл ахуал – көп жылғы салғырттықтың салдары. Осы саладағы түйткілдер бір күнде аяқ астынан пайда бола қалған жоқ. Оның бәрі жылдар бойы қордаланған мәселелер екені баршаға мәлім. Өңірлердегі жылу орталықтары мен басқа да құрал-жабдықтардың 80 пайызы әбден тозған. Өткен жылдарда коммуналдық шаруашылыққа салынған инвестиция бұл саланың қажетін өтеуге жеткіліксіз болды.
Электр энергетикасы нысандарында болып жататын кішігірім оқиғаларды дардай қылып көрсетіп, жылумен қамтамасыз ету ісіндегі болмашы олқылықты «қасіретке айналдыруға» ұмтылатын әлеуметтік желідегі белсенділер отқа май құйып, елді дүрбелеңге салып жүр.
Бүкіл Қазақстандағы инженерлік инфрақұрылымды толық жаңғырту – өте ауқымды әрі күрделі міндет. Бұл мәселе біртіндеп шешіліп жатыр. Көктем-жаз айларында Үкімет пен әкімдіктер жылу маусымына дайын болу үшін біраз жұмыс жасады. Жағдайы сын көтермейтін бірқатар нысанды жөндеді.
Ең алдымен, күрделі апаттардың алдын алып, үйлерге жылудың үздіксіз берілуін қамтамасыз ету керек. Бірақ жаңа қуат көздерін ашу, желілерді біртіндеп жаңарту және коммуналдық саланы түгел жаңғырту басты міндет екенін ұмытпаған жөн.
Қазір жылу желілері әрең жұмыс істеп тұр. Үкімет пен әкімдіктер батыл қимылдап, қажетті шараларды дереу қолға алуы керек. Онсыз болмайды.
– Мұның бәрі еліміздегі энергетикалық қауіпсіздік нысандарының жай-күйі көңіл көншітпейтінін білдіреді. Сіз Жолдауыңызда АЭС салу-салмау мәселесі жалпыхалықтық референдум арқылы шешіледі деп мәлімдедіңіз. АЭС «жасыл» энергия саналғанымен, қоғамда бұған қатысты әртүрлі пікір айтылып жүр. Мұндай нысан салу туралы жоспардың геосаяси астары да жоқ емес. Сіздің ұстанымыңыз қандай?
– Қазақстан үшін таза атом энергиясының мәні зор. Бұл – ел экономикасының болашағына тікелей әсер ететін айрықша маңызды мәселе. Біз табиғи уран өндіру көлемі жағынан әлемде бірінші орын аламыз. Ядролық отын компоненттерін де өзіміз өндіреміз. Сол себепті мен еліміздің аумағында АЭС салу жайына айрықша мән беремін. Түптеп келгенде, энергетика қауіпсіздігі мәселесін геосаяси мүдде емес, нақты қажеттілік пен мүмкіндіктер тұрғысынан қарастырып, ғылыми зерттеулер негізінде шешкен жөн.
Ел ішінде АЭС құрылысына үзілді-кесілді қарсылық білдіріп жатқандар да бар. Бұл – түсінікті жайт. Көпшілік Семей ядролық полигонының қасіретін ұмыта қойған жоқ. Мұқият назар аударуды қажет ететін басқа да күрделі жайттар бар. Мысалы, жобаның құны мен экологияға әсерін қаперден шығаруға болмайды.
Сондықтан бұл бастаманың мән-маңызын ескере отырып, АЭС құрылысына қатысты мәселені жалпыхалықтық референдумға шығаруды ұсындым. Халқымыз үшін аса маңызды осындай шешімдердің референдум арқылы ғана қабылданатыны 2019 жылғы сайлау алдындағы бағдарламамда нақты көрсетілді. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы мен Әділетті Қазақстан қағидаттарының іс жүзінде орындалуы дегеніміз – осы.
Болашақта әлі талай қоғамдық талқылау өткізіледі. Азаматтар референдумда дауыс берген кезде АЭС салуды жақтаған немесе қарсы болған сарапшылардың дәйекті пікірлерін барынша таразылап, ой елегінен өткізіп барып шешім қабылдауға тиіс. АЭС саламыз ба, салмаймыз ба – мұны халық шешеді.
– Былтыр сыртқы саясат саласында ауқымды жұмыс атқарылды. Қазақстан түрлі саммиттер мен форумдарда өз ұстанымын барынша салмақты жеткізе білді. Сіз әлемдік деңгейдегі көшбасшылармен көптеген кездесу өткіздіңіз. Әсіресе, өңірлік «С5+» үлгісіндегі басқосулардың маңызы арта түсті. Мұның бәріне Сіздің әлемдік дипломатиядағы абырой-беделіңіз де белгілі бір дәрежеде ықпал еткені анық. Алдағы уақытта сыртқы саясатымызда қандай айтулы оқиғалар болмақ?
– Қазақстан тиімді әрі салиқалы сыртқы саясат жүргізу арқылы өзінің ұлттық мүддесін қорғап, стратегиялық міндеттерін орындап келеді. Біздің өзгермейтін мақсат-мұратымыз бар. Бұл – еліміздің егемендігі мен аумақтық тұтастығын сақтау, Қазақстан азаматтарының құқықтары мен мүдделерін қорғау, экономикамыздың орнықты дамуына барынша қолайлы жағдай жасау. Мен он жыл Сыртқы істер министрі болғанда осы басымдықтарды айқындауға тікелей атсалыстым. Қазіргідей аумалы-төкпелі геосаяси жағдайда бізге шетелдік серіктестеріміздің бәрімен, әсіресе, көршілерімізбен өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту маңызды.
Сіз «С5+» үлгісіндегі ықпалдастықтың өзектілігі артып келе жатқанын дұрыс аңғардыңыз. Орталық Азия – геосаяси ахуалға қатысты өз пайымы бар әрі қарқынды дамып жатқан аймақ. Бүгінде бұл өңір сауда, инвестиция, бизнес, инновация үшін жаңа мүмкіндіктер орны болып отыр. Сол себепті әлем елдері Орталық Азияға айрықша назар аударуда. «С5+» үлгісі маңызды диалог алаңына айналды.
Тұрақты әрі өзара сенімге негізделген жоғары деңгейдегі диалогтер болмаса, аймақтағы мемлекеттердің басқа да ықпалды елдермен қарым-қатынасын қарқынды дамытуы неғайбыл еді. Соңғы жылдары бұл бағытта біршама ілгерілеу бар. Әсіресе, Орталық Азия мемлекеттері басшыларының жыл сайынғы консультативтік кездесулері нәтижелі өтіп келеді. Айтпақшы, Қазақстан төраға ретінде биыл да осындай үлгідегі кездесу ұйымдастырады. 2024 жылы еліміз өңірлік және халықаралық деңгейдегі бірқатар ықпалды ұйымдар мен бірлестіктерге төрағалық ететінін жаңа ғана айтып өттім.
Тағы бір маңызды шара – Астана халықаралық форумы. Биылғы маусым айында өтетін алқалы жиынға әлемнің көптеген көшбасшысы мен жаһандық деңгейдегі компаниялардың жетекшілері қатысады. Жиында климаттың өзгеруі, азық-түлік тапшылығы және энергетикалық қауіпсіздік сияқты барша елдерге ортақ мәселелер талқыланады.
БҰҰ Бас Ассамблеясы аясында Франциямен бірлесіп «One Water Summit» халықаралық форумын өткізу туралы уағдаластықтың мән-маңызы зор. Бұл басқосу климаттың өзгеруіне қатысты жаһандық қозғалысқа сүбелі үлес қосатын жиын болмақ.
– 2024 жылдың наурыз айында Ресейде президент сайлауы өтеді. Бұл оқиға жаһандағы және аймақтағы ахуалға қалай әсер етеді деп ойлайсыз?
– Биыл Ресейде ғана емес, АҚШ-та, Ұлыбританияда, Үндістанда, Әзербайжанда және басқа да мемлекеттерде сайлау өтеді. Сондай-ақ Еуропарламент депутаттары сайланады. Әрине, біз осы сайлау науқандарын жіті бақылап отырамыз.
Ресейде өтетін президент сайлауының біз үшін мәні зор екені сөзсіз. Өйткені Астана мен Мәскеу арасында өте жоғары деңгейде қарым-қатынас орнаған. Ресей Қазақстанның негізгі серіктесі әрі одақтасы екені баршаға аян. Өткен отыз жылда мемлекетаралық байланыстардың іргесі беки түсті. Екі ел арасында 300-ден астам шарт пен келісім жасалған. Барлық саладағы екіжақты ынтымақтастық тетіктері жұмыс істеп тұр. Жоғары деңгейдегі саяси диалог қарқынды дамып келеді. Біз көпжақты құрылымдар аясында, сондай-ақ өңірлік тұрақтылық пен халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету барысында ықпалдаса әрекет етеміз.
Былтыр Владимир Путин Қазақстанға ресми сапармен келді. Бұл екіжақты қатынасты жандандыра түскен негізгі оқиғалардың бірі болғаны анық. Біз келіссөз барысында мемлекеттеріміздің стратегиялық серіктестігі мен қарым-қатынасы шынайы достық сипатынан айнымайтынын тағы да нақтыладық.
Ресей – Қазақстанның негізгі сауда-экономикалық серіктесі. Екі елдің тауар айналымы 2023 жылдың бастапқы 10 айында 21,4 миллиард доллар болды. Өйтетін жөні де бар, біздің шекарамыз құрлықтағы ең ұзын шекара саналады.
Ғылым-білім және мәдени-гуманитарлық саладағы қарым-қатынасты нығайтуға әрдайым айрықша мән беріледі. Биыл орыстың ұлы ақыны Александр Пушкиннің туғанына 225 жыл толады. Бұл – Ресей ғана емес, Қазақстан үшін де маңызды оқиға. Өйткені Пушкин – хәкім Абай сияқты, қос халықтың достығы мен мәдени байланыстарының басты символының бірі.
Ресей Федерациясының әлемдік саясатта аса маңызды рөл атқаратынын және БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшесі екенін ұмытпаған жөн. Ресей Президенті Владимир Путин – сөзімен де, ісімен де жаһандық ахуалға ықпал ететін тұлға. Ресейдің ұстанымымен бүкіл әлем санасатыны жасырын емес. Бұл мемлекеттің қатысуынсыз дүние жүзінде бірде-бір проблема шешілмейді. Ол айдан анық.
Сондықтан Ресей секілді алпауыт елдегі президент сайлауының халықаралық мән-маңызы қашанда жоғары және оған әлемнің көптеген елі назар аударады.
– Еліміздің сыртқы саясатында Қытаймен қарым-қатынас маңызды рөл атқарады. Соңғы жылдары Қазақстан қоғамының шығыстағы көршіге деген көзқарасы жақсара бастағаны байқалады. Болашақта ҚХР-мен ынтымақтастық қалай өрбиді?
– Бүгінде Қазақстан мен Қытайдың қарым-қатынасы достық, тату көршілік және мәңгілік стратегиялық серіктестік рухында қарқынды дамып келеді. Біз Төраға Си Цзиньпинмен бірге Қазақстан мен Қытай арасындағы ынтымақтастықтың жаңа «алтын отыз жылдығына» қадам бастық. Мен былтыр Қытайға бір емес, екі мәрте сапармен бардым. Бұл – елдеріміз арасындағы тығыз ықпалдастықтың айқын дәлелі.
Қытай көшбасшысымен Сианьда және Бейжіңде мазмұнды келіссөздер жүргізіп, маңызды уағдаластықтарға қол жеткіздік. Оны жүзеге асырудың нақты жолдарын белгіледік. Осындай жеке жүздесулер Астана мен Бейжіңнің байланыстары жоғары деңгейде екенін көрсетеді. Бүгінде қазақ-қытай қатынастары көпке үлгі болып отыр деп сеніммен айта аламын.
Екі елдің өзара тауар айналымы жыл санап артып келеді. Оның көлемі 2023 жылдың 10 айдағы қорытындысы бойынша 24,3 миллиард долларға жетті. Бұл – жаңа рекорд! Қазір экспортқа шығарылатын отандық тауар түрлерін көбейтіп, ҚХР-ға жүк тасымалын арттыру үшін белсене жұмыс істеп жатырмыз. Қытай бұрыннан Қазақстан экономикасына мол қаржы құйған ірі инвесторлардың қатарына кіреді. Осы уақытқа дейін ҚХР елімізге 24 миллиард доллар инвестиция салды.
Қытаймен ортақ шекарамыздың болуы, Шығыс пен Батыстың арасындағы ұтымды жерде тұрғанымыз қытай тауарларын түрлі бағытқа Қазақстан аумағы арқылы тасымалдауға зор мүмкіндік береді. Өйткені Бейжіңде жоғары деңгейде өткен «Бір белдеу, бір жол» атты үшінші форум аясында бірқатар маңызды құжатқа қол қойылды. Соның ішінен Транскаспий халықаралық көлік дәлізін бірлесе дамыту жөніндегі келісімді және «Аягөз – Тачэн» бағытындағы темір жол құрылысы туралы меморандумды атап өтуге болады. Бұл келісімдер еліміздің көлік-логистика саласына тың серпін беретініне сенімдімін. Қазақстан Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» мегажобасын толығымен қолдайды. Былтыр қазан айында Бейжіңде өткен форумда сөйлеген сөзім – осының тағы бір дәлелі.
Қазақстан мен Қытай арасында визасыз жүру режімі күшіне енді. Мұның мәні зор. Енді отандастарымыз көрші елге емін-еркін барып, келе алады. Азаматтарымыз осы мүмкіндікті оңтайлы пайдаланады деп үміттенемін.
Елімізде Қытайға қатысты баяғы қасаң түсініктерге негізделген немесе бізге сырттан таңылған жөнсіз үрей болмауға тиіс. Қазіргі Қытай – өте жоғары дамыған, соның ішінде озық технология саласында зор табысқа жеткен мемлекет. Мұны бүкіл әлем мойындап отыр. Сондықтан шығыстағы көршімізбен ынтымақта болу, достық қарым-қатынас пен өзара сенімнің артықшылықтарын тиімді пайдалану Қазақстан үшін аса маңызды.
– Сіз жақында өткен «Парыз» және «Алтын сапа» сыйлықтарының лауреаттарын марапаттау рәсімінде отандастарымызды тек қана алға қарап, алысты көздейтін мақсатқа ұмтылуға шақырдыңыз. Ескілікке тым бой ұрмау, өсіп-өркендеу жолынан айнымау керектігін атап өттіңіз. Осы арқылы нені меңзедіңіз? Қоғам не нәрсеге мән беруі қажет деп ойлайсыз?
– Күнделікті міндеттерден бөлек, ұзақ мерзімге арналған мақсаттарға ден қоюдың мәні зор. Біз болмашы нәрселерге баса назар аударып, ұсақ-түйекті талқылауға бүкіл күш-қуатымызды сарп етеміз. Одан да сорақысы, әлдекімдердің жалған сөзіне еріп, арамтер боламыз. Мұндай пайдасыз істерге алаңдап, ұлттың стратегиялық бағдарынан жаңылмауға тиіспіз.
Баяғыда ұлы халық болғанбыз деп масаттанып немесе бұрынғы өкпе-реніштерді қоздатып, қызылкеңірдек болып айтысудың қажеті қанша?! Бұлай ескілікке бой ұруға әсте болмайды. Әлбетте, тарих – біздің жалпыұлттық бірегейлігіміздің маңызды бөлігі. Сондықтан мемлекет дәл қазір бұл бағытта жүйелі жұмыс жүргізіп отыр. Атап айтсақ, түрлі тақырыптағы кітаптар көптеп шығарылуда. Жаңа ғылыми мекемелер құрылып, бұрынғы институттар жаңғыртылып жатыр. Жақында сталиндік репрессия құрбандарын ақтау жөнінде ауқымды зерттеу жұмысы аяқталды. Бір сөзбен айтқанда, сан ғасырлық тарихымызды зерттеу, тарихи әділдікті қалпына келтіру біздің негізгі міндетіміздің бірі болып қала береді.
Алайда біздің бұрын кім болғанымыздан қазір кім екеніміз, ең бастысы, болашақта кім болатынымыз әлдеқайда маңызды. Сондықтан қандай қиындықтан өткенімізді бағамдайтын кезде ғана ауызбіршілік танытпай, баянды болашаққа да бірге қадам басуымыз қажет. Біз өткенді аңсаумен өмір сүрмеуіміз керек. Керісінше, келешегімізді кемел етуге ұмтылып, ұлттың ұлылығын нақты іспен дәлелдеуге тиіспіз. Дүниетанымымызға жат мәдениеттерге көзсіз еліктеуден, жалған патриотизмнен, даңғойлық пен дарақылықтан сақтануымыз керек. Халқымыздың бойындағы кемшіліктерге көз жұма қарамай, одан арылуымыз қажет. Мұның бәрі күн сайын құбылған тұрлаусыз заманда өмір сүріп жатқан Қазақстанның келешегі үшін айрықша маңызды.
Сондықтан ұлтымыз өсіп-өркендесін десек, біз жақсыдан үйреніп, жаманнан жирене білуіміз керек. Қоғамда еңбекқорлық пен жасампаздық жоғары бағалануға, білімпаздық пен жаңашылдық салтанат құруға тиіс. Сондай-ақ өмірге деген байсалды және байыпты көзқарас басым болғаны жөн. Ашығын айтайын, өзін «ұлттың қаймағымыз» деп санайтын кейбір зиялы қауым өкілдері осы миссиясын өз деңгейінде атқарып жүрген жоқ. Олар ұлтқа үлгі-өнеге көрсетудің орнына, ұсақ-түйек әңгімелерді қоздатудан, әдеттегідей «біздің халық аса данышпан» деп қайталай беруден немесе қара басының қамын күйттеп, билікке «жағдайымды жасамады» деп өкпе артудан аса алмай отыр. Осылайша, ұлттық идеологияның даму жолында жалғандыққа жол беріледі.
Біз озық ойлы ұлт ретінде халқымызды ыдырататын емес, біріктіретін жолды таңдап, тек қана алға қарауымыз керек. Жалпыұлттық құндылықтар бәрінен жоғары тұруға тиіс. Бұл туралы үнемі айтып жүрмін. Тағы да қайталаймын, еңбекқорлық, білімпаздық, кәсібилік, бірлік, ынтымақ, жанашырлық, іскерлік, бастамашылдық, адалдық, қарапайымдылық және үнемшілдік – нағыз отаншыл, адал азаматқа тән қасиеттер мен құндылықтар. Халқымыздың қуатын арттырып, табысқа жетелейтін осындай қасиеттер мен құндылықтарды жан-жақты дәріптеп, ұрпақ санасына сіңіру арқылы ғана сапалы ұлтқа айнала аламыз.
– Тағы бір мәселені айтпай кетуге болмас. Кейінгі кезде қоғамда зорлық-зомбылық пен қатыгездік белең алып барады. Әйелдер мен балалардың әлімжеттік көргені, соққыға жығылғаны туралы ақпарат күн сайын шығады. Осындай қылмыстардың тамырына балта шауып, біржола тосқауыл қою үшін мемлекет тарапынан не істеліп жатыр?
– Мұндай қылмыстардың алдын алып, жолын кесу үшін менің тапсырмаммен нақты шаралар қабылдануда. Әйелдер мен балаларға жасалған зорлық-зомбылыққа қатысты қылмыстарды тергеумен әйел тергеушілер айналысатын болды. Сондай-ақ ішкі істер органдарында әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғаумен шұғылданатын мамандардың штаты қалпына келтіріліп, олардың құзыреті күшейтілді.
Біз мұнымен шектелген жоқпыз. Былтыр отбасындағы тұрмыстық құқық бұзушылықпен күрес тәсілдерін қайта қарадық. 1 шілдеден бастап полиция жәбірленушінің шағымын емес, қылмыстың анықталуын негізге алып, қылмыстық істі тіркеуге көшті. Яғни мұндай қылмыстарға қатысты іс қозғау үшін зорлық-зомбылықтан жапа шеккен адамның арызы қажет емес. Тұрмыстық зорлық-зомбылық жасағандарға әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік едәуір күшейтілді. Жәбірленуші қайта-қайта қысымға ұшырамауы үшін бұдан былай мұндай іске қатысты тараптарға екінші рет татуласу мүмкіндігі берілмейтін болды.
Сондай-ақ Мәжілістің бір топ депутаты халыққа Жолдауымның аясында тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы күрестің жаңа әрі тиімді шараларын қарастыратын заң жобасын әзірлеп жатыр.
– Өткен жылдың қараша айында ер адамның әйелін өлтіруі қоғамда үлкен дүрбелең туғызды. Осы оқиғадан кейін әлеуметтік желіде әйелдер мен балаларға тұрмыстық зорлық-зомбылық жасағандарға жазаны қатайту туралы бейресми петиция жарияланып, оған өте көп қол жиналды. Алайда «Петициялар туралы» заң биыл сәуір айында ғана күшіне енеді. Сондықтан бұл петиция заңсыз деген сөз шықты. Көпшілік «Жабулы қазан жабулы күйінде қалады» деп алаңдап отыр. Турасын айтыңызшы, Сіз тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жазаны қатайтуды қолдайсыз ба?
– Мен елімізде «заң мен тәртіп» қағидатының орныға түскенін қалаймын. Сондықтан нақты жауап берейін, тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қатысты жазаны қатайтуды толық қолдаймын. Сіз айтқан петиция заң талабына сай келсе де, келмесе де, азаматтардың пікірі міндетті түрде ескеріледі. Оған күмән болмасын.
Сонымен қатар қоғамда озбырлық пен зорлық-зомбылықтың кез келген түріне мүлдем төзбейтін түсінік қалыптаспаса, заңға енгізілген өзгерістерден аса қайыр болмайды. Жұрт зорлық-зомбылық жасағандарға жазаны қатайтуды талап ете тұра, қылмыс әлеміндегі шытырман оқиғаларға таңдай қағып, фильмдердің заңды белден басатын кейіпкерлерін ғана емес, тіпті шынайы өмірдегі кәнігі қылмыскерлердің өзін пір тұтып жатады. Бұл жағдай бір-біріне мүлде кереғар және өте оғаш көрінеді. Солай емес пе?! Біз қоғамды ішінен ірітетін, адамгершілікке жат қылықтарды ақтауды көздейтін кез келген әрекетке және құқықтық нигилизмге тұтас ел болып тосқауыл қоюымыз керек.
Біз заңсыздық пен қатыгездікке бір кісідей, батыл қарсы тұруымыз қажет. Сондай-ақ қоғам нормалар мен ережелердің және жалпы адамзатқа ортақ құндылықтардың аяқасты болуын қатаң айыптап, онымен бірлесе күресуі керек.
– Өзіңізбен бірге жұмыс істейтін азаматтар Сізді өте талапшыл басшы дейді. Кадр саясатында қандай қағидатқа сүйенесіз? Қол астыңыздағы қызметкерлермен қарым-қатынасыңыз қандай?
– Мемлекеттік қызметшілер өзіне жүктелген міндетті мінсіз атқаратын кәсіби маман ғана болмауы керек. Олар әрдайым бастамашыл, нақты ісімен елге пайда әкелетін және өзгерістердің өміршеңдігін халыққа көрсете алатын азамат болуы қажет. Сондай-ақ олар білімді-білікті ғана емес, сөзі мен ісі үйлесетін, тиянақты, тәртіпті және арлы адам болуы шарт. Қарамағымда қызмет істейтін азаматтардың маған емес, Әділетті Қазақстанды құру идеясына адалдығы әлдеқайда маңызды.
Барлық деңгейдегі шенеуніктер мен басшылар қоғамның тамырын тап баса білуге, азаматтардың мұң-мұқтажын тыңдап-түсінуге, соған сәйкес дер кезінде нәтижелі шаралар қабылдауға және дұрыс шешім шығаруға қабілетті болуы керек. Бұл – ең басты талап. Олар «адам мемлекет үшін емес, мемлекет адам үшін» деген қағидатты берік ұстануға тиіс.
– Кадр мәселесін одан әрі жалғастырсақ. Реформалардың нәтижесінде көптеген дарынды жас мемлекеттік қызметте өздерінің қарым-қабілетін көрсетуге мүмкіндік алды. Қазір олар Парламентте, мәслихаттарда, министрліктерде және басқа да мекемелерде жұмыс істеп жүр. Сіз жаңа буын өкілдерін ұдайы қолдап келесіз. Алайда жас басшыларға тәжірибе мен пайым-парасат жетіспейді деген пікір айтылады. Сіз қалай ойлайсыз?
– Мен қазақ елінің жастарына сенемін. Сондықтан олардың атқарушы және заң шығарушы билік тармақтарында қызмет етуіне жол ашатын кешенді шаралар қабылданды. Президенттік жастар кадр резерві жасақталды. Іріктеудің бірнеше сатысынан өткен кәсіби жас мамандар мемлекеттік қызметте басшылық лауазымдарға тағайындала бастады.
Саяси реформалар аясында партиялардың сайлау тізімін жасақтағанда және депутат мандатын бөлгенде әйелдер, жастар және мүмкіндігі шектеулі жандар үшін квота енгізілді. Соның нәтижесінде көптеген отаншыл жас Мәжіліс және мәслихат депутаты атанды. Өкілетті билікте жастардың үні жарқын естіле бастады. Осындай нақты қадамдар билік органдарының құрамын жаңартуға тың серпін берді.
Қазір әлем жыл сайын емес, күн сайын өзгеріп жатыр. Жаңа технологиялар, мамандықтар және салалар пайда болуда. Жұмысты ұйымдастырудың және басқарудың әдіс-тәсілдері қайта қаралуда. Осындай жағдайда жаңа кәсіби дағдыларды меңгеруге және озық білімін тиімді пайдалануға қабілетті жастардың рөлі арта түседі. Ойы ұшқыр жастарымыз болашақты бағамдай алады әрі дәйекті дамуға ұмтылады. Сондықтан оларға парасат-пайым жетіспейді деген пікірмен келісе алмаймын. Бірақ билік құрылымдарына аға буынның тәжірибесі де, жас ұрпақтың жаңа идеялары да керек. Бұл жерде эксперимент жасаудың қажеті жоқ. Кейбір сарапшысымақтар «Президент Тоқаев жүйені тұралатып тастады, ешқандай өзгеріс болған жоқ, ескі кадрлар орнында қалды» деген сыңаржақ пікірін тықпалаудан танбай жүр. Мұның астарында қоғамның шырқын бұзып, мемлекеттілігіміздің іргесін шайқайтын пасық ниет жатыр. Асығыстықтың салдары ауыр болуы мүмкін.
Жас басшыларға көбіне тәжірибе жетіспейді. Менмендігі және өзіне деген сыни көзқарастың әлсіздігі кейде олардың өз қарым-қабілетін жоғары деңгейде көрсетуіне кедергі келтіреді. Соған қарамастан, біз жаңа буыннан шыққан кәсіби мамандарға мүмкіндік беріп келеміз. Бұл саясат алдағы уақытта да жалғасын табады.
– Тұңғыш Президенттің мемуары қоғамда қызу талқыланды. Сіз де ол кітапты оқыған шығарсыз. Көптеген шешім мен оқиғаға тікелей куә болған адам ретінде қандай әсер алдыңыз? Өзіңіздің мемуар жазатын ойыңыз бар ма?
– Бұл кітап тәуелсіз мемлекет құру ісінің жылнамасы ретінде оқырман қызығушылығын туғызады деп ойлаймын. Кезінде бір айтқыш «Мемуарда шындықтың жартысы айтылса да, ол тарихи оқиғалардың ауқымын бағамдауға жеткілікті» деген екен.
Нұрсұлтан Назарбаев – бірнеше дәуірге куә болған тарихи тұлға. Ол өз мансабын комсомол белсендісі ретінде Хрущев заманында бастап, арада алпыс жылдан астам уақыт өткеннен кейін қызметтен кетті. Қазақстанның тәуелсіз мемлекет болып қалыптасуына қосқан үлесін бәрі біледі. Ол – әділ тарихи бағасын алуға лайық адам.
Мен мемуарларды, публицистикалық шығармаларды, саяси очерктерді әрдайым ыждағатпен оқимын. Ал сұраққа келсек, мен үшін қазіргі кезең мемуар жазып отыратын уақыт емес.
– Жұрттың айтуынша, Сіз кезінде өңір басшыларына Өзіңізді ұшақтан гүлмен қарсы алуға, аста-төк дастарқан жаюға, думандатып концерт, шоу өткізуге тыйым салыпсыз. Сол рас па?
– Президент ретінде алғаш рет ел аралауға шыққанымда, әкімдер салтанатты шаралар ұйымдастыруға, көл-көсір дастарқан жаюға, билбордтар орнатуға тырысты. Қазір мұның бәрі тыйылды. Мен облыстарға жұмыс бабымен ғана барамын. Уақыт өте келе жергілікті жерлерде де осындай жұмыс дағдысы қалыптасатынына сенімдімін. Халықты жинап, қыруар қаржы шығындап, салтанатты шаралар ұйымдастыру біржола тоқтатылады.
– Қасым-Жомарт Кемелұлы, мазмұнды сұхбат бергеніңіз үшін рахмет айтамыз. Жаңа жылда айтулы оқиғалар көп болады деп сенеміз. Сұхбатымыздың соңында тағы бір сұрақ қояйын. 2024 жылды қалай қарсы алдыңыз?
– Жаңа жыл – әрине, күнтізбенің жаңа парағын ашатын маңызды меже. Осы сәтте өткен жылды қорытындылап, келешекке жоспар құру әдетке айналған. Бір жағынан, Жаңа жыл мен үшін қастерлі мереке емес. Оның үстіне, өзіміздің төл жаңа жылымыз – Әз Наурызды естен шығармаған жөн. Бұл мейрам – тіршілікті түлете келетін нағыз табиғи жыл басы.
Наурыз – жаңару мен жаңғырудың символы. Сондықтан төл мерекеміздің мазмұнын байытып, оны барынша ерекшелеп, жаңаша атап өтуіміз керек. Бұл қадам қоғамды ұйыстырып, ұлттық бірегейлігімізді айшықтап, ел бірлігін нығайта түсуге ықпал етеді деп сенемін.
Сөз соңында барша халқымызға бақ-береке тілеймін! Ең бастысы, еліміз аман, жұртымыз тыныш болсын! Қастерлі Қазақстанымыз өсіп-өркендей берсін!
Әңгімелескен –
Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ
Важным шагом в предупреждении коррупции является совершенствование эффективной системы государственной службы. Агентством по делам государственной службы принимается ряд комплексных мер в этом направлении.
В послании народу Казахстана «Справедливое государство. Единая нация. Благополучное общество» Глава государства поставил задачу комплексной перезагрузки системы государственного управления. Реализация этой задачи требует формирования сервисного государственного аппарата на принципах справедливости, честности, открытости и человекоцентричности, а также укрепления доверия граждан к государственным институтам, обеспечения гармоничного функционирования государственного аппарата в интересах общества.
Наши усилия направлены на формирование новой эффективной организации работы государственного аппарата с учетом достижений мировой практики и положительных аспектов карьерной и позиционной моделей государственной службы. Если говорить конкретнее, в соответствии с карьерной моделью внедрена открытая система отбора и молодые государственные служащие, начиная свою карьеру с низших должностей, имеют возможности продвижения и карьерного роста по принципу меритократии. Согласно позиционной модели внедрены механизмы привлечения профессионалов из частного сектора.
Создание прозрачной и справедливой системы отбора кадров на государственную службу является основным шагом в предотвращении рисков коррупции. Для обеспечения максимальной прозрачности Агентство модернизирует автоматизированную систему «e-Qyzmet». Разработан новый алгоритм отбора на государственную службу, пересмотрен формат конкурсной процедуры. В век цифровых технологий процедура конкурса позволяет кандидатам участвовать в ней из любой точки мира и в любое время на всех этапах, за исключением собеседований, проводимых в заранее установленное время. Во избежание влияния «человеческого фактора» и рисков коррупции на этапах отбора каждому претенденту присваивается специальный ID-номер, все личные идентифицирующие данные становятся анонимными. Кроме того, система прокторинга контролирует действия кандидатов во время теста. По итогам конкурса система определяет кандидатов, набравших наибольшее количество баллов. Очевидно, что новая система отбора разрушает сложившийся стереотип о невозможности поступить на государственную службу без поддержки третьих лиц.
В качестве одного из эффективных инструментов по противодействию коррупции в мировой практике широко применяется институт ротации. Ротация позволяет в полной мере эффективно использовать профессиональные навыки и управленческий опыт специалистов, вместе с тем и снижать коррупционные риски.
До сегодняшнего дня одной из острых проблем, препятствующих ротации, была ограниченная возможность предоставления соответствующего служебного жилья. Теперь, согласно внесенным по инициативе Агентства в действующее законодательство изменениям, ротируемым специалистам предусмотрена выплата денежной компенсации для аренды жилья. Данная мера позволяет обеспечить беспрепятственную ротацию госслужащих. А отказ от практики длительного пребывания на одной должности снижает коррупционные риски.
В качестве основного инструмента противодействия коррупции в системе государственной службы используется Этический кодекс, устанавливающий этические стандарты для государственных служащих.
В 2022 году была принята новая редакция Этического кодекса государственных служащих. В Кодексе определены: справедливость, открытость, честность, непредвзятость при выполнении своих обязанностей в интересах граждан и общества основными этическими принципами государственной службы. Это предполагает, что государственные служащие должны быть готовы работать с населением, обеспечивать прозрачность своей деятельности, предоставлять качественные услуги в соответствии с потребностями народа, избегать волокиты при рассмотрении обращений граждан.
Одной из мер, направленных на профилактику коррупции и нарушений норм служебной этики, дисциплинарных проступков, дискредитирующих государственную службу, выступает деятельность Советов по этике, созданных во всех регионах страны. В число их неотъемлемых задач входит превенция коррупции путем анализа рисков и рассмотрение результатов работы госорганов по предупреждению нарушений антикоррупционного законодательства. В вопросах всестороннего разъяснения госслужащим предъявляемых к ним норм и требований задействован институт Уполномоченного по этике. С начала текущего года, к примеру, ими было оказана более чем 17 тысяч консультаций.
В последние годы была усилена ответственность в отношении руководителей государственных органов, организаций и субъектов квазигосударственного сектора за коррупционные правонарушения их подчиненных.
В текущем году в целях усиления этой нормы были внесены дополнения и поправки в действующее законодательство. В случае выявления коррупционного преступления со стороны подчиненных или совершения подчинённым коррупционного преступления с причинением крупного и особо крупного ущерба, ответственность политического служащего подлежит обязательному рассмотрению. Более того политические госслужащие несут ответственность в случае выявления фактов совершения коррупционного преступления бывшими его прямыми подчиненными в период его руководства.
Эффективным методом предотвращения коррупции является дальнейшее развитие системы оказания электронных госуслуг. Согласно глобальному рейтингу ООН по уровню развития электронного правительства Казахстан занимает 28 место. В электронном формате оказывается 93% всех госуслуг. Это во многом обеспечивает исключение человеческого фактора.
В рамках совершенствования процессов контроля качества госуслуг внедрена практика восстановления законности на основе проактивного мониторинга. В текущем году в результате проведенной работы выявлено порядка шестисот случаев необоснованного отказа, предоставления неполных услуг в регионах. Тем самым были восстановлены права услугополучателей.
Агентство с целью усовершенствования сферы готовит пакет поправок для внесения изменений в закон «О государственных услугах». Рассматривается переход на «безотказные процедуры» при оказании госуслуг и формирование системы незамедлительного восстановления прав услугополучателей.
Кроме того, были разработаны рекомендации касательно учетов сроков, внедрения международно-правовых институтов, а также принципов клиентоориентированности, композитности, проактивности, экстерриториальности, доверия к поставщику услуг и личной ответственности.
На основании анализа нормативной правовой базы, регулирующей предоставление государственных услуг, были даны 470 рекомендаций соответствующим государственным органам по устранению выявленных недостатков.
Агентство придерживается позиции, что при оказании государственных услуг не должно быть никаких тайн, все должно быть максимально прозрачным.
Никто не станет отрицать, что распространение бюрократии несет серьезные риски для эффективного функционирования государственного аппарата, создает условия для распространения коррупции.
Согласно Указу Главы государства «О мерах по дебюрократизации деятельности государственного аппарата» Агентством на основе мониторинга и анализа представлены 373 рекомендаций по дебюрократизации деятельности госаппарата. Предложения касаются формирования сервисного государственного аппарата и исключения излишних бюрократических барьеров. Ожидается, что все это обеспечит прозрачность и эффективность оказания госуслуг населению, а также поможет предотвратить различные противоправные действия.
В настоящее время крайне важно создать условия для формирования нетерпимости к коррупции, каждый должен осознать, что коррупционные преступления противоречат принципам справедливости в обществе.
Выступая на заседании Национального Курултая в Туркестане, Глава государства отметил: «Главное – изменить сознание представителей государственного аппарата. Они должны приходить на работу с полной решимостью служить народу и стране, а не для получения ложного авторитета среди своих родственников и в обществе. В этом заключается идея «Адал азамат»».
Очевидно, что приоритет интересов общества над своими личными делают честь человеку. Когда в общественном сознании человечность и совесть станут самыми высокими идеалами, когда интересы общества будут превалировать над личными, только тогда человек способен достичь высокого уровня гражданского сознания. Для этого необходимо с самого раннего возраста формировать и укреплять духовные ценности граждан. Это достигается путем воспитания и образования человека. Люди, для которых честность является их неотъемлемой сущностью, мерой человечности, способны принести большую пользу государству и обществу. Становление ответственного гражданина - «Адал азамат» начинается с глубокого осознания своей ответственности перед обществом и государством.
В настоящее время перед Агентством поставлена задача по формированию профессиональных и личностных качеств госслужащих в соответствии с идеалами «Адал азамат». Что это значит? Каждый государственный служащий должен сознательно изменить свое мышление, менять стиль и методы работы, придать новый импульс своей деятельности. Не допускать проявлений коррупции, бюрократизма, формализма, имитации бурной деятельности, популизма на государственной службе. Государственные служащие, в первую очередь, должны уметь ставить общественные и национальные интересы превыше личных карьерных амбиций. Формирование требований для развития этих качеств является одним из приоритетных направлений работы Агентства.
Опыт стран с низким уровнем коррупции показывает, что наиболее эффективной мерой по ее предотвращению является формирование антикоррупционной культуры. Коррупция – это зона ответственности всего общества. Для этого необходимо проводить комплексную идеологическую работу по изменению мышления государственных служащих, соответственно менять отношение самого общества к этим явлениям.
Деятельность Агентства в вопросах профилактики коррупции нацелена на создание системных условий и механизмов для предотвращения причин ее появления. В центре внимания - недопущение проявлений коррупции и коррупционных рисков на государственной службе. Работа в этом направлении будет продолжена.
Сыбайлас жемқорлықтың алдын алудағы маңызды қадам – мемлекеттік аппараттың жұмысын оңтайлы әрі тиімді ұйымдастыру. Мемлекеттік қызмет істері агенттігімен бұл бағытта бірқатар кешенді жұмыстар атқарылуда.
Мемлекет басшысының «Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам» атты Қазақстан халқына жолдауында мемлекеттік басқару ісін қайта жаңғырту жаңа кезеңдегі басым бағыт ретінде белгіленген. Мұны іске асыру халыққа әділ, адал, ашық қызмет көрсететін, адамға бағдарланған сервистік сипаттағы мемлекеттік аппарат қалыптастыруды көздейді.
Осыған орай, әлемдік тәжірибедегі жетістіктер мен мемлекеттік қызметтің мансаптық және позициялық модельдерінің ұтымды элементтері ескеріліп, елімізде мемлекеттік аппараттың жұмысын тиімді ұйымдастыру жаңаша сипатта өріс алуда. Нақтырақ айтсақ, мансаптық модельге сәйкес, іріктеудің ашық жүйесін қамтамасыз ете отырып, жас мемлекеттік қызметшіге төменгі лауазымдардан бастау арқылы меритократия қағидаты бойынша өсу мүмкіндігі, ал позициялық модельге сай жеке сектордан кәсіби мамандарды тарту тетіктері енгізіліп отыр.
Кадрларды іріктеудің ашық, әділ жүйесін қалыптастыру сыбайлас жемқорлық тәуекелдерінің алдын алудағы басты қадам. Осы орайда агенттікпен мемлекеттік қызметтің барынша ашықтығын қамтамасыз ету үшін «Е-қызмет» жүйесін жаңғырту жүргізілуде. Мемлекеттік қызметке жаңа іріктеу алгоритмі әзірленіп, конкурстық рәсімді өткізу форматы қайта қаралды. Конкурстың жетілдірілген тәртібі үміткерлерге алдын ала белгіленген уақытта өтетін әңгімелесуден басқа барлық кезеңдерде әлемнің кез келген нүктесінен және кез келген уақытта конкурсқа қатысуға мүмкіндік береді. «Адами фактордың» ықпалын және сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін болдырмау үшін іріктеу кезеңдерінен өту кезінде үміткерлер туралы ақпарат толығымен жасырылып, оларға ID-нөмір беру көзделген. Бұған қоса прокторинг жүйесі үміткерлердің тестілеу кезіндегі жасаған іс-әрекеттерін қадағалайды. Конкурс қорытындысы бойынша ең көп ұпай жинаған үміткер жеңімпаз ретінде жүйемен анықталады. Мұның мемлекеттік қызметке тамыр-таныс арқылы орналасу туралы стереотипке тосқауыл қояры анық.
Әлемдік тәжірибеде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарға тосқауыл ретінде ротациялау институты кеңінен қолданылады. Қызметшілерді ротациялау олардың кәсіби әлеуеті мен басқару тәжірибесін тиімді пайдалануды жүзеге асырып, сыбайлас жемқорлықтың орын алу тәуекелдерін азайтады.
Бұған дейін тиісті қызметтік баспаналармен қамтамасыз етуге мүмкіндіктің шектеулігі ротациялауды тежейтін өзекті мәселелердің бірі болған еді. Агенттік бастамасымен заңнамаға енгізілген өзгерістерге сәйкес, енді басқа елді мекенге ротацияланған қызметшілерге тұрғын үйді жалдау үшін ротациялық төлемдер төленеді. Бұл шара мемлекеттік қызметшілерді ротациялауды кедергісіз жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ал бір орнында ұзақ отыру факторын болдырмау сыбайлас жемқорлықтың орын алу тәуекелін азайтады.
Мемлекеттік қызмет жүйесінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың басты құралы ретінде мемлекеттік қызметшілер үшін этикалық стандарттарды белгілейтін Әдеп кодексі қолданылады.
2022 жылы мемлекеттік қызметшілердің Әдеп кодексі жаңа редакцияда қабылданды. Онда ашықтық, әділдік, адалдық, сыпайылық, адал ниеттілік, және адамға бағдарлану – мемлекеттік қызметтің негізгі әдептік қағидаттары ретінде белгіленді. Осылайша, қызметшілер жұртшылықпен жұмыс істеуге дайын екенін көрсетіп, өз қызметінің ашықтығын қамтамасыз етуі, халықтың сұранысына сай қызмет көрсетуі және азаматтардың өтініштерін қарау кезінде әуре-сарсаңға жол бермеуі тиіс.
Еліміздің барлық өңірлерінде сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға және қызметтік әдеп нормаларын бұзушылықтардың, мемлекеттік қызметке кір келтіретін тәртіптік теріс қылықтардың профилактикасына бағытталған іс-шаралар әзірлеуді көздейтін Әдеп кеңестері жұмыс атқарады. Олардың басты міндеттерінің қатарында сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін талдау және мемлекеттік органдардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл заңнамасын бұзу профилактикасы бойынша жұмыс қорытындыларын қарау, сыбайлас жемқорлықтың алдын алу нысандары мен әдістерін жетілдіру мәселелері бойынша ұсынымдар әзірлеу арқылы сыбайлас жемқорлықты ескерту мен оның алдын алу кіреді. Бұл бағытта, Әдеп жөніндегі уәкілдер тарапынан жан-жақты түсіндірме жұмыстары жүргізіліп, жыл басынан 17 мыңнан астам азамат пен қызметшіге консультативтік көмек көрсетілді.
Мемлекеттік қызмет және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы қолданыстағы заңнамаларға сәйкес мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, квазимемлекеттік сектор субъектілерінің басшыларына қоластындағы қызметшілердің сыбайлас жемқорлық қылмыстарын жасағаны үшін жауаптылық қарастырылған.
Ағымдағы жылы осы мәселені күшейту мақсатында заңнамаға толықтырулар енгізілді. Енді қоластындағы қызметшісі бірнеше рет немесе ірі және аса ірі мөлшерде сыбайлас жемқорлық қылмыс жасаса, саяси мемлекеттік қызметшінің тәртіптік жауапкершілігі міндетті түрде қаралатын болады.
Сонымен қатар, саяси мемлекеттік қызметші бұрынғы жұмыс орны бойынша қызметі кезеңінде өзіне тікелей бағынысты қызметшінің сыбайлас жемқорлық қылмысы үшін отставкаға кету жауапкершілігінен босатылмайды.
Электрондық мемлекеттік қызметтерді дамыту сыбайлас жемқорлықты болдырмаудың тиімді тетіктерінің бірі. БҰҰ-ның электрондық үкіметті дамытудың жаһандық рейтингінде Қазақстан
28-орынға көтерілді. Бүгінде мемлекеттік қызметтердің 93%-ы электронды түрде көрсетілуде. Бұл адам факторының орын алмауына үлкен септігін тигізуде.
Мемлекеттік қызмет көрсету сапасына бақылауды жетілдіру аясында проактивті мониторинг жасау арқылы құқық бұзушылық орын алған жағдайда заңдылықты орнату тәжірибесі басталды. Жүргізілген мониторинг өңірлерде алты жүзге тарта негізсіз бас тарту және толық жауап жолдамау фактілерін анықтап, қызмет алушылардың құқығы қорғалды.
Мемлекеттік қызметтер көрсету саласын одан әрі жетілдіру аясында Агенттікпен «Мемлекеттік қызметтер туралы» Заңға енгізілетін түзетулер әзірленуде. Соған сәйкес, мемлекеттік қызмет көрсету барысында «бас тартусыз рәсімдерге» көшу, көрсетілетін қызметті алушылардың құқықтарын дереу қалпына келтіру жүйесін қалыптастыру қарастырылуда.
Сондай-ақ мерзімдерді есептеу, халықаралық-құқықтық қатынастар институттарын енгізу, клиентке бағдарлану, проактивтік, композиттік, эксаумақтық, көрсетілетін қызметті берушіге сенім және оның дербес жауапкершілігі қағидаттарын енгізу жөнінде ұсыныстар әзірленді.
Мемлекеттік қызмет көрсетуді реттеп отырған нормативті құқықтық базаларды талдау нәтижесі бойынша Агенттікпен тиісті мемлекеттік органдарға анықталған кемшіліктерді жоюға қатысты 470 ұсыныс енгізілді.
Агенттік мемлекеттік қызмет көрсетуде ешқандай құпия болмауы тиіс және ол толықтай ашық болуы керек деген айқын ұстанымда.
Мемлекеттік аппарат қызметінде бюрократияның орын алуы оның тиімділігін төмендетіп, сыбайлас жемқорлық тәуекелін тудыруы мүмкін екендігін ешкім жоққа шығармайды.
Президенттің мемлекеттік аппараттың қызметін бюрократиядан арылту жөніндегі шаралар туралы Жарлығына сәйкес Агенттікпен жүргізілген мониторинг және талдау нәтижелері бойынша бюрократиялық кедергілерді жоюға қатысты 373 ұсыныс әзірленді.
Бұл ұсыныстар сервистік мемлекеттік аппаратты қалыптастыруға және артық бюрократиялық кедергілерді жоюға қатысты болып отыр. Мұның барлығы көрсетілетін мемлекеттік қызметтің жұртшылық үшін ашықтығы мен тиімділігін қамтамасыз етіп, заңға қайшы түрлі әрекеттердің орын алмауына септігін тигізеді деп күтілуде.
Жемқорлыққа жаппай төзімсіздікті қалыптастыру және оның қоғамдағы әділдік принциптеріне қайшы әрекет екендігін әр адамның саналы түрде сезінуі, түсінуі маңызды.
Мемлекет басшысы Түркістанда өткен Ұлттық құрылтайда «Ең бастысы, біз мемлекеттік аппарат өкілдерінің сана-сезімін өзгертуге баса мән беруіміз қажет. Олар туған-туыстарының арасында не болмаса қоғамда абырой-беделге ие болуды емес, ең алдымен, халыққа, елге адал қызмет етуді мақсат тұтуға тиіс. «Адал азамат» дегеніміз – осы» деп атап өтті.
Жеке бастың қамынан көрі елдік мүддені биік қою адамды абырой биігіне көтерері анық. Қоғамдық санада адамшылық қасиеттер мен ар-ұждан жоғарғы идеалдарға айналғанда ғана әр адам өз басының пайдасын емес, елдің қамын ойлайтын азаматтық сана деңгейіне көтеріледі. Ол үшін рухани-адамшылық құндылықтарды адамның бойына сіңіру мен тұрақтандыруды ерте жастан бастау қажет. Мұны тәрбие, білім беру үрдісімен бірге жүргізу керек. Адалдықты адамшылықтың өлшемі ретінде бойына сіңірген адамдардың мемлекет пен қоғамға тигізер пайдасы қашанда зор. «Адал азамат» болу әр адамның өзі өмір сүріп отырған мемлекет пен қоғам алдындағы жауапкершілігін терең сезінуінен басталады.
Бүгінде Агенттік алдында мемлекеттік қызметшілердің «Адал азамат» идеалдарына сай келетін кәсіби және тұлғалық қасиеттерін үнемі ілгерілету міндеті тұр. Бұл нені білдіреді? Әрбір мемлекеттік қызметші сыбайлас жемқорлық көріністеріне, мемлекеттік қызметке кір келтіретін бюрократияға, көзбояушылық формализмге, жұмыстың имитациялық сипатына және қызметтің жасанды декларативті элементтеріне жол бермей, жұмыс тәсілін өзгертіп, жаңаша серпінге қадам жасауы керек. Ең бастысы қоғам мүддесін өз мүддесінен жоғары қоя алатын тұлғалық қасиетке ие болуы тиіс. Осы талаптарды енгізу тетіктерін қалыптастыру Агенттік жұмысының басым бағыттарының бірі.
Жемқорлық деңгейі төмен елдердің тәжірибесі бұл дерттің алдын алудағы ең басты және стратегиялық тұрғыда ең пәрменді шара – қоғамда жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру екенін көрсетіп отыр. Жемқорлық – бұл тұтас қоғам болып күресетін дерт. Бұл жалпы азаматтарымыздың, әсіресе мемлекеттік қызметшілердің саналы өзгеруі бағытында жүргізілетін кешенді идеологиялық жұмысты қамтиды.
Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу шараларына қатысты бүгінде Агенттікпен жасалып жатқан жұмыстар сыбайлас жемқорлықтың орын алуына мүмкіндік тудыратын түрлі кедергілерді жоюмен, оның себептерінің алдын алумен байланысты болып отыр. Жемқорлыққа жол бермеу басты назарда. Бұл жұмыс тұрақты түрде жалғасын табатын болады.
ХХІ ғасыр еліміз үшін цифрлық демудың үдерісіне ілесу және соның кейбір тұстарымен күресу заманы болғаны жасырын емес. Цифрландырудың арқасында тұрмыс-тіршілігімізге қажетті дүниенің барлығы қолжетімді бола түсті. Сонымен қатар, ақпараттық технологияның дамуы белгілі деңгейде қоғамға зиянын тигізуде. Бүгінде ұялы телефонға телмірген балалардың саны күн санап артып, мамандар бұның бала денсаулығы мен психикасына кері әсер ететінін айтып, дабыл қағуда. Бұдан бөлек цифрландырудың зардабын жастар мен жасөспірімдер де тартып отыр. Айтпағымыз, бүгінгі қоғамның дертіне айналып, қаншама шаңырақты шайқалтқан, қаншама азаматтың өмірін қиған, қаншама тағдырды астаң-кестең еткен – құмар ойындар мәселесі.
Бұл тақырып газет бетінде бірінші рет көтеріліп жатқан жоқ. Қазіргі таңда жастардың санасын улаған букмекерлік кеңселер мен онлайн казинолар интернет желісінде жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтай қаулап, жарнамасы жер жарып тұр.
Шыны керек, бүгінде елімізде білек сыбанып, лудоманиямен күресіп жатқан мекеме жоқ. Ауданымызда жастармен жұмыс жасайтын құзіретті органдар да осы мәселеден бейхабар. Салдарынан құмар ойындардың шырмауына ілініп жатқандардың саны күн санап артып келеді. Оны мына жан түршіктірер фактілерден байқай аламыз. Қазақстандағы букмекерлер мен казинолардың жылдық қаржылық айналымы 2020 жылы 89 млрд теңгені құраған. 2022 жылы 500 млрд теңге. Ал биылғы жылдың бірінші жартыжылдығында казинолар мен букмекерлік кеңселердің қаржылық айналымы 1 трлн теңгеге жеткен. Яғни, 1 күндік қаржылық айналымы 3,5 млрд теңге. Бұл жаға ұстатарлық ақпаратты белгілі блогер, ҚР Парламент Мәжілісінің депутаты Дәулет Мұқаев жариялады. Сөзіне сүйенсек, елімізде ажырасқан 10 жұптың 7-еуі лудоманияның салдары. Мәжілісменнің статистикалық мәліметі шындыққа жанасады. Себебі, қазақстандық қоғамдық даму институтының отбасы институтын зерттеу орталығының басшысы Жұлдыз Батталова ажырасуға себеп болатын басты фактор – алкоголизм мен нашақорлық, отбасындағы зорлық-зомбылық, көзге шөп салу мен құмар ойындарға тәуелділік екенін алға тартады. Демек, құмар ойын – отбасындағы, қоғамдағы, өмірдегі барлық жамандықтың бастауы. Ал осыны жастар мен жасөспірімдер арасында түсіндіру бүгінгі таңда аса маңызды. Себебі, елімізде құмар ойындарының құлына айналғандар саны жылдан жылға артып келеді. Соңғы жылдары бұқаралық ақпарат құралдарында құмар ойындарының құрбандары 350 мыңға жеткені туралы ақпарат тараған. Бірақ Денсаулық сақтау министрлігі олардың тек 8-ін ғана ресми мәлімдеген. Мамандар бүгінде құмардың қызығына кіргендер көрсеткіші әлдеқайда жоғары екенін айтады. Бұған не себеп? Бірінші себеп, құмар ойындардың жарнамасы мемлекет тарапынан бақыланбайды. Қоғамдық орындарда, автокөліктерде, әлеуметтік желілер мен сайттарда букмекерлік кеңселер мен казинолардың жарнамасынан көз сүрінеді. Жарты жылда қаржы айналымы 1 трлн теңгеден асатын бұл бизнес түрі жарнамаға қомақты қаражат жұмсайтыны айдан анық. Бірақ, ұлт болашағы ақшадан қымбат екенін бір сәт естен шығармағанымыз абзал.
Құмар ойындардың таралуының тағы бір себебі – қолжетімділігі. Елімізде Қонаев пен Шучинск қалаларының аумағында ғана құмар ойындарға рұқсат етіліп, барлық букмекерлік кеңселер жабылды. Бірақ ғаламтордағы онлайн құмар ойындарды шектеуге ешкім бас қатырмады. Оған тіркелу және ақша салып, бақ сынау тіпті оңай. Соның салдарынан мектеп оқушылары да құмар ойынның құрбаны болуда. Мәліметтерге сүйенсек, Қазақстандағы 700 мың оқушы онлайн букмекерлік кеңсе мен онлайн автоматтарына кемінде бір рет бәс тіккен. Енді елестетіңіз, 700 мың оқушының кемінде 20 пайызы ұтысқа кенеліп, азды-көпті қаражатқа ие болды. 150 мың бала құмар ойынның құрбанына айналады. 150 мың отбасы зардап шегеді. Суицид, қылмыс жасау мен басқа қайғылы оқиғалар жайын айтпасақ та белгілі.
Бұл қоғамдық дертпен күресуде төртінші билік өкілдерінің қауқары жетпесі анық. Лудомания мәселесі айтылып та, жазылып та жатыр. Тіпті, халық қалаулылары да бұл тақырыпты бірнеше рет көтеріп, дабыл қақты. Бірақ үкімет тарапынан нақты әрекет жоқ. Мәжілістің VII шақырылым депутаттары Ләззат Рамазанова мен Екатерина Смышляева Денсаулық сақтау министрлігінің құмар ойындарға тәуелді науқастарды мәжбүрлеп емдеуді енгізу бойынша ешқандай шара қолданбайтынын айтып, сынға алған еді. «Елімізде құмар ойынына кіргендердің орташа қарызы 10 миллион теңгеден басталады. Ал 10 ерлі-зайыптылардың 7-еуі құмар ойындарының кесірінен ажырасады. Одан бөлек, қылмыстық құқық бұзушылықтар мен өз-өзіне қол жұмсау жағдайлары, қарызға батқандарды жиі физикалық зорлықпен қорқыту әрекеттері орын алуда. Ал Денсаулық сақтау министрлігі тәуелді науқастарды мәжбүрлеп емдеуді енгізу бойынша ешқандай шара қолданбай отыр. 350 мыңға жуық қазақстандық қазірдің өзінде құмар ойынының құлына айналған. Олардың көпшілігі жасөспірімдер. Сонда да заңнамада букмекерлік кеңселердің қызметін жарнамалауға тікелей тыйым салынбаған. Сондықтан мұндай компаниялар өздерін кез келген жерде оңай насихаттап жүр», – деген еді халық қалаулылары. Депутаттардың жанайқайына министрліктер бас изейді де қояды. Нақты шара әлі күнге қабылданған жоқ.
Адам ерте ме, кеш пе ақыл тоқтатып, өткен іске өкінетіні анық. Бірақ тығырықтан шығар жол таппай, әдетіне қайта басуы да ғажап емес. Себебі, бәрі қол жетімді, көмек қолын созар ешкім жоқ. Осыған орай, «Құмар ойынға тәуелділікті емдеу» кітабынан тәуелділіктен арылуға арналған 7 кеңесті назарларыңызға ұсынып отырмыз.
Бірінші – мәселені түсіну. Сіз түсінбеген нәрсені жөндей алмайсыз. Құмар ойындарын өміріңізден алып тастау үшін құмар ойынында проблемаңыз бар екенін мойындауыңыз керек. Өзіңізді және басқаларды алдамаңыз. Құмар ойыны белгілерінің бұзыла бастағанын көргенде өзіңізге адал болыңыз немесе жақын адамыңызды жақсы түсіну үшін құмар ойын туралы пікірін сұраңыз. Бас тарта бергенше, құмар ойындардың өміріңізге кері әсерін көре бастаңыз.
Екінші – басқаларға өзіңіздің шешіміңіз туралы айтыңыз. Мәселені түсінгенде өзіңіз сенім артатын жандарға шешіміңіз туралы айтыңыз. Қайда баратыныңызды, не істейтініңізді жеткізіңіз. Құмар ойындарының құпиялығы туралы қажеттілікті сезініңіз. Жасырын түрде ойнап, жақындарыңызды жарқын жеңісіңізбен таңғалдырамын деп өтірік айтуыңыз мүмкін. Құмар ойынына деген тәуелділікті кейде «жасырын ауру» деп те атайды. Өйткені оның есірткіге немесе алкогольге деген тәуелділік сияқты физикалық белгілер болмайды. Егер жақындарыңыз алаңдаушылық білдірсе, олардың сөзіне құлақ асыңыз. Көмек сұрау – әлсіздіктің белгісі емес. Құмар ойынына тәуелділікті жеңудің ең үлкен қадамы – сізде проблема бар екенін түсіну. Бұған жету үшін үлкен күш пен батылдық қажет. Әсіресе, егер сіз көп ақша жоғалтсаңыз және жақындарыңызбен ара қатынасыңыз бұзылған болса, үміт үзбеңіз және жалғыз жүруге тырыспаңыз. Көптеген адамдар сіз сияқты болған. Олар бұл жаман әдетінен бас тартып, өмірін қалпына келтірді. Сіздің де қолыңыздан келеді.
Үшінші – азғырулардан аулақ болыңыз. Құмар ойын – бұл азғыру. Бірақ құмарлыққа тәуелділік ретінде қарау маңызды. Себебі ол сізге тәуелділікті қалпына келтіру және рецидивтің алдын алу дағдыларын қолдануға мүмкіндік береді. Емделіп жатқан адам үшін құмар ойындарына байланысты жандардан, орындардан және іс-әрекеттерден аулақ болу – сәтсіздікке жол бермеуге көмектеседі. Бұл триггерлерге жоламағаннан құмар ойындарды ынталандыратын ойлар мен сезімдерден аулақ бола аласыз. Сонымен қатар, күнделікті жүретін жолыңызда құмар ойынына деген құмарлығыңызды арттыратын букмекерлік кеңселер, казинолар болса, басқа жолмен жүріңіз. Егер спорттық ойындарды көру оған бәс тігуге әкелсе, басқа контентті көріңіз. Ыңғайсыз болып көрінуі мүмкін. Бірақ ішкілікке құмар адамдарға барға кірмеуі керек сияқты сіз де триггерлерді анықтап, олардан бойыңызды аулақ салыңыз. Құмар ойындарға азғыратын жолдан аулақ болыңыз, оның орнына сүйікті адамыңызбен жұмыс жасаңыз. Ең бастысы – қателіктерден сабақ алып, қайта қалпына келу жолындағы жұмысыңызды жалғастырыңыз.
Төртінші – құмар ойындарды кейінге қалдыру. Құмарлық күшті және сіз олардың ортасында болсаңыз, бұл мәңгілікке созылатын сияқты. Бірақ бұлай болмайды. Барлық құмарлықтың басы, ортасы және соңы бар. Егер сіз құмар ойындардан бас тарта алсаңыз, қалыпқа келу ықтималдылығы да жоғары. Бұл мәселені шешудің тамаша тәсілі – құмарлыққа назар аударуыңыз. Яғни осы кезде қандай сезімде болдыңыз, не ойладыңыз, ол қанша уақытқа созылды. Осыларды назарыңызға алыңыз. Осылайша оны бақылауға алып, өзіңізді ұстай бастайсыз. Жағдай туралы түсінік қалыптастырғаннан кейін, одан алыстататын ойлар мен әрекеттердің жиынтығын жасаңыз.
Бесінші – құмар ойынның баламасын табыңыз. Триггерлерден аулақ болу және құмарлық кезінде алаңдаушылық – жаман әдетпен күресудің тамаша әдістері. Жағдайыңызды жақсарту үшін сізге құмар ойынға балама табу керек. Сол арқылы зейініңізді жақсы дүниеге аударасыз. Құмар ойындарына деген тәуелділікті мына дүниелермен алмастырыңыз:
– Дене белсенділігі (күніне 10 мың қадам жүру, серуендеу, ауыр атлетика, командалық спорт немесе құлшылық);
– Ойын ойнамайтын достарыңызбен және отбасыңызбен көбірек уақыт өткізіңіз;
– Ауруханаға немесе жетімдер үйіне барыңыз. Бұл сізге өмірдің мәнін, қадірін түсінуге үлкен жәрдем береді;
– Құмар ойынның орнын басатын жаңа хобби іздеңіз (кітап оқу, тіл үйрену, аз-аздан үздіксіз жасалатын амалдар жасаңыз);
– Саяхаттау. Құмар ойыннан бас тартуға болатын, қосымша ақшамен зерттеуге болатын қызықты және пайдалы баламалар туралы ойланыңыз.
Алтыншы – салдары туралы ойланыңыз. Көп күнəлі, ұятты істерді доғару керек. Оларды тоқтатпай құмар ойынға деген тəуелділікті тоқтатпайсыз. Ұят пен күнә – тәуелділіктен арылатын кез келген адам үшін күшті сезім. Болашақта оған жол бермеу үшін өткен құмар ойынның салдары туралы ойлану қажет. Жақындарыңызға тудырған эмоционалды азап жайлы, отбасыңыздағы қаржылық қиындықтары жайлы, тәуелділікті басқалардан жасыру үшін айтқан кез келген өтіріктеріңіз жайлы ойланыңыз. Бұрынғы әрекеттеріңізді қайталамауға тырысыңыз және оны болашақта құмар ойындарды болдырмау мақсатында мотивация үшін ғана қолданыңыз.
Жетінші – жағымсыз сезімдерден арылуды үйреніңіз. Жалғыздықта немесе жалыққанда, жұмыстағы стрестен кейін не жұбайыңызбен сөзге келгенде құмар ойнайсыз ба? Құмар ойын – бұл жағымсыз эмоцияларды тыныштандырудың, босаңсудың тәсілі. Бірақ көңіл-күйді басқарудың және шаршауды жеңілдетудің тиімді әдістері бар. Мысалы, релаксация әдістерін қолданса болады. Релаксация – бұл бір нәрсеге деген күшті ұмтылыс немесе импульс. Сізге дәл сол кезде оларды анықтау қиын болуы мүмкін. Құмар ойындарды тоқтатқанға дейін бұл ұмтылыстарды байқамай қалуыңыз мүмкін.
Иә, қалай десек те, құмар ойынның құрығынан арылу әр адамның өз қолында. Өмірде шалыс басып, қателік жасау – заңдылық. Тек содан сабақ алу – екінің бірінің қолынан келе бермейтін қайырлы іс. Осындайда ақиық ақын Мұқағали Мақатаевтың өлеңі еріксіз ойға аралады.
...Өкінбе, өкпелеме, бүгініңе,
Өмір, өмір!
Болмайды түңілуге,
Мәңгі сені жазбаған сүрінуге,
Қайта тұрып, қақың бар жүгіруге.
С.НҰРАДИН.
Бодандықтың бұғауын бұзуға ұмтылып, 1986 жылғы желтоқсан көтерілісіне қатысқан азаматтармен Достық ауылындағы Алтынбике Бертаева атындағы орта мектепте кездесу өтті.
Шелек ауылдық округінің әкімі Сәкен Адихалиев пен желтоқсаншылар әуелі Шелек ауылындағы орталық саябақта орналасқан Отан қорғаушыларға арналған ескерткішке гүл шоқтарын қойып, көтерілісте қайтыс болғандарды үнсіз еске алды.
Желтоқсаншылар А.Бертаева атындағы орта мектепке жиналды. Мектеп оқушылары құрметті қонақтар Абайдола Разиев, Жұмақадыр Алиев, Жұмагүл Байсеркеева, Раушан Искакова, Бірлік Тансибаев, Айгүл Ұмтылдаева, Сағидолла Мергенбаев, Майгүл Рамазанова, Тұрсынхан Рысқұлова, Ұлболсын Сейітқазиева және Айдархан Мұрзабатырды салтанатты түрде қарсы алды. Басқосуда мектеп директоры Жанар Мұқалиева, округ әкімінің орынбасары Бауыржан Сокуров сөз сөйлеп, желтоқсаншыларды атаулы күнімен құттықтады. Жоғары сынып оқушыларының концерттік бағдарламасы көпшілік назарына ұсынылды. Сахналық қойылымдар көрсетілді, патриоттық өлеңдер оқылды. Оқушылардың сұрақтарына желтоқсаншылар жауап берді. Кездесу соңында қонақтармен естелік суретке түсті.
А.МӨКІШҰЛЫ.
Қазақта: «Биікке шықсаң көзің ашылады, жақсымен сөйлессең көңілің ашылады» деген мақал бар. Жақында жақсы адамдар алдында жадыраған, бастарын қосып дабырлаған қуанышты жиын болды сонау ауданның шығысында осыдан 60 жыл бұрын соқа тісі тимеген иен даланы дүбірге бөлеген, бүгін де төрт мың тұрғын тіршілік етіп жатқан Нұра ауылында.
Қазақта: «Биікке шықсаң көзің ашылады, жақсымен сөйлессең көңілің ашылады» деген мақал бар. Жақында жақсы адамдар алдында жадыраған, бастарын қосып дабырлаған қуанышты жиын болды сонау ауданның шығысында осыдан 60 жыл бұрын соқа тісі тимеген иен даланы дүбірге бөлеген, бүгін де төрт мың тұрғын тіршілік етіп жатқан Нұра ауылында.
Кеңшіліктің кезінде келешегіне сай салынған Ораз Жандосов атындағы орта мектепте келген қонақтарды директор Ысқақ Салманов құрметпен қарсы алып, білім ордасының тыныс-тіршілігімен таныстырудан бастады игі шараны. Кіре беріс кең дәлізде оқушылардың түрлі оқу жарыстарында, олимпиадаларда, спорттарда, сурет, би, басқа да өнер бәсекелерінде жүлдегер атанғандардың медальдары, марапаттары көрмеге қойылып, алыстан өзіне қаратады. Оқушылар салған суреттер де менмұндалап тұр. Тіпті дәліздің оң жағында киіз үйдің жартылай көрінісі жасалып, қару-жарақ, бүркіт пен қасқырдың қатырылған денесі де көз тартады. Келгендер естелік суретке түсіп, мәз. Шелектен уақытша көшіп келген, интернатта оқып жүрген балаларға да барлық жағдай жасалыпты. Жатақханасы, ойын, дайындық кабинеттері, тіпті дәретханасы да ішінде, кітапханасы да қасында. «Құрмет», «Парасат» ордендерінің, «Нұр сұңқар» сыйлығының, «Мәдениет қайраткері», «Ыбырай Алтынсарин» төсбелгісінің иегері, Алматы облысы, Райымбек, Еңбекшіқазақ аудандарының құрметті азаматы Сүлеймен Мәмбеттің оқушыларға сыйға тартқан үш мыңнан аса кітаптарымен танысты қонақтар. Оқушыларды ынталандырып, үздік оқығандарға шәкіртақы тағайындаған жақсылығы да айтылды.
«Жақсыны көрмекке» демекші, «Жаныңда жүр жақсы адам» атты бұл жүздесуге ауылдың жайсаңдары да шақырылыпты. Жиын залында келген қонақтарды қошеметпен қарсы алған оқушылар қонақтарды салтанатты түрде таныстырды. Жұмыс жайымен жиынға келе алмаған танымал ақын Бақыт Беделханнан басқасы, Қазақстан жазушылар одағының мүшесі, ақын, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының және дүниежүзілік түркі ақындары фестивалінің лауреаты Жарас Сәрсек, асысағалық жерлесіміз, елге танымал актер Бақыт Тұшаев, Сөгетінің тумасы, ауған соғысының ардаргері, облыстық «Ауған соғысы ардагерлері мен мүгедектері» қоғамдық бірлестігінің төрағасы Байдәулет Дәркенбай мен оның қарулас досы, ауған соғысының ардагері Бақыт Халықов, ұзақ жылдар медицина саласында еңбек еткен ақ халатты абзал жандар, желтоқсан көтерілісінің куәгерлері Айгүл Имашева мен Мәншүк Құрманова төрден орын алды.
Мектеп директоры Ысқақ Түзелбайұлы ел Президенті Қ.Тоқаевтың ұлттық қоғамдық сенім кеңесінде берген тапсырмасына сәйкес, оқу-ағарту министрлігі бекіткен «Оқуға құштар мектеп» жобасы аясында өтіп жатқан бұл басқосуға қонақтарды оқушылар үлгі-өнеге алсын деп, ел тәуелсіздігі күніне орай шақырғанын тілге тиек етті. Өнер адамдарын ардақтап, олардың дарын-қабілеттерін ұрпаққа үлгі ететінін айтты.
Оқушылар ақын ағалары Жарас Сәрсек пен Бақыт Беделханның өлеңдерін жатқа айтты. Патриоттық, жақсы адамдар жайлы әндерді шырқап, өздері жазған өлеңдерін оқыды. Тарихи оқиғалардан сахналық қойылымдар көрсетіп, қабілеттілігімен жұртты тәнті етті.
Ақын Жарас Сәрсек оқушыларға риза болып, ақ тілегін айтып, мектеп кітапханасын байытып, өзінің бірнеше кітаптарын сыйға тартты. Ауған соғысының ардагерлері де өз бастарынан кешкен оқиғаларын әңгімелеп, кейінгі жастар ондай қиын кезеңдерді көрмей, бақытты өмір сүрулеріне, елдің келешегі өз қолдарында екенін айтып, сенім артты. Қонақтар оқушылар қойған түрлі сұрақтарға жауап берді. Байдәулет Дәркенбай облыстық қоғамдық бірлестік атынан көптеген ұстаздарды, желтоқсан оқиғасының куәгерлері болған медицина кызметкерлері Айгүл Имашева мен Мәншүк Құрманованы медальдармен, ал бірнеше оқушыны алғыс хаттармен марапаттады.
Жиынды қорытындылап, ауданның құрметті азаматы, аталған мектепті ұзақ жыл басқарған ұлағатты ұстаз Мәукен Әсенов, ауылдық ардагерлер кеңесінің төрағасы Мәлік Байұзақов сөз сөйледі. Барша жиылған қауымды тәуелсіздік мерекесімен құттықтады. Соңынан естелік суретке түсті. Мерекелік дастархан жайылды. «Жақын болсаң жаның көп» деген сөз осындай елге сыйлы, өнегелі адамдарға айтылса керек.
Анарбек БЕРДІБАЕВ.
Осыдан 28 жыл бұрын 30 тамызда Қазақстан тарихында ерекше күн болды. Ата Заң Қазақстан жетістіктерінің берік кепіліне айналды. Біз – зайырлы мемлекетпіз, сондықтан да Конституцияға сәйкес өмір сүруіміз керек деп ойлаймын. Бей-берекет ақпарат тасқыны ұрпақтың санасын улап, ұлттық мүдде, салт-дәстүр төрден орын ала алмай жатыр. Кейбір жастар ана тілінен жеріп, газет, кітап оқу дегенді қажеттілік санамай, көргені «тик-ток», тыңдағаны шетелдік ән болып барады. Қоғамдағы келеңсіздікке көз жұма қарауға болмайды. Үлкенін құрметтеп, әкені, ананы қадірлеп, қызын төрге оздырған, жетімін бағалап, жесірін жылатпаған ата-баба аманатын, әдет-ғұрып, салт-дәстүрін «заңға теңеген» қазақ халқы егемендіктің көк туын да жоғары ұстауы керек.
Ел ағалары, әр ауылдың ардагер ақсақалдары бір ауыз сөзбен тентегін тыйып, тектісін төрге оздырған. Жаңа ғасырдың жаңа сипаттағы интеллектуалды ұрпағын қалыптастыру жалпы қоғамның ісі болып отыр. Бүгінгі қоғамда неше түрлі оғаш көріністер, дөрекілік, тәрбиенің таяздығы, сыйластықтың жоқтығы, басқа да көптеген жат қылықтар жауыннан кейінгі саңырауқұлақтай қаулап барады.Жастардың дені отбасынан емес, әлеуметтік желіден өнеге алуға деген құштарлығы алаңдатады. Жастардың психологиясына кері әсер ететін нәрселерден шектеп, қатыгездікке бармайтын, мейірімді, қайрымды, әдепті жастарды ұстаз, ата-аналар, ата-әжелер бірігіп тәрбиелеуіміз керек. Осыған орай Шелек аулындағы 68 жылдық тарихы бар Шелек политехникалық колледжінің директоры Қуат Дүйсебаевтың ұйымдастыруымен Шелек ауылының полиция бөлімінің бастығы, полиция подполковнигі Серік Тұрпанбаев және полиция қызметкерлері, колледж әкімшілігінің қатысуымен кездесу өтті. Шараға ұстаздар, студенттер қатысты.Оқу орнында қоғамдық тәртіпті сақтау, колледж студенттері арасында құқық бұзушылықты болдырмау мақсатында учаскелік полиция инспекто-рының кабинеті ашылды. Салтанатты ашылу рәсіміне подполковник Серік Тұрпанбаев бастаған полиция майоры Ернұр Құрамаев, полиция майоры Рану Мұталипова, полиция капитаны Азамат Жұмағұлұлы, полиция капитаны Динара Пәрме-нова, полиция лейтенанты Руслан Алминов, полиция лейтенанты Әсия Әкімхан қатысты. Колледж студенттерінен құралған «Жалын» тобымен бірге колледждің ардагер оқытушы ұстаздары мен студенттер қатысты. Ашылу рәсімінен кейін акт залында құқық бұзушылық пен қылмыстың, нашақорлықтың алдын алу туралы жиын өтті. Интернет қаіупсіздігі мен суицид, зорлық-зомбылық бағытында ақпараттық-түсіндірме жұмыстарын полиция қызметкерлері жүргізді. Жиын барысында арнайы түсірілген бейнероликтер де көрсетілді.
Әсет АЛЖАНБАЙ,
ардагер ұстаз, запастағы капитан.
Бата – халық қазынасы. «Жаңбырменен жер көгерер, батаменен ел көгерер» деп қазақ халқы бекер айтпаса керек. Қарты бар үйдің шырағы еш сөнбейді. Бата айтылатын үйден ырыс-несібе, береке арылмақ емес. Салт-дәстүрлердің ішіндегі ең асылы, көңілдің сәнін келтіріп, өмірдің мәнін ұғындыратын рухани құндылығымыз ол – бата деп айтсақ еш қателеспейміз. Қазіргі таңда бата айту – қолданыстан шығып бара жатқаны жасырын емес.
Б.Майлин атындағы орта мектепте Рахат ауылдық округі әкімдігінің және ауылдық «Ақсақалдар кеңесінің» ұйымдастыруымен, аудандық ардагерлер кеңесінің жұмыс жоспары аясында «Батамен ел көгерер» атты тәрбиелік іс-шара өтті. Аталған шараға аудандық ақсақалдар кеңесінің төрағасы Т.Ұзақов, Рахат ауылдық округінің әкімі Қ.Богусбаев, округ әкімінің орынбасары Д.Мұңалбаева, округ ақсақалдар кеңесінің төрағасы Б.Әшімов, аудандық маслихат депутаты Д.Хасенов, облыстық «Мерейлі отбасы» жобасының жеңімпазы А.Жұмаханов, мектеп директоры А.Мукаева, ұстаздар қауымы мен мектеп оқушылары қатысты.
Аудандық ақсақалдар кеңесінің төрағасы Т.Ұзақов тағылымды шараның тәрбиелік маңы-зын сөз етіп, мұндай игі дәстүрдің жаңғыруына барынша қолдау білдіретіндігін жеткізді.
– Нәресте дүние есігін ашқанда оған бесік той жасалынады. Одан соң тілашар болады. Әрі қарай сүндет той жалғасын таба береді. Осы аталған тойлардың ішінде басты дүние – нәрестеге қарап айтылатын бата. Асқа бата дегеніміз – әр астың соңынан берілетін батаны айтамыз. Ұл ер жетіп, қыз бойжеткенде берілетін батаның да өзіндік ерешелігі бар. Соның ішінде келінге өсиет түрінде берілетін баталар да баршылық. Бата адамдарды лайықсыз істерден, теріс қылықтардан сақтандырып, жастарды ізгілікке әрі қайырымды істерге баулиды. Қандай да болсын бір іске кірісерде, дастарханнан дәм татуға отырғанда немесе жол жүріп, алыс сапарға аттанарда ата-бабаларынан, ақсақалдардан бата алатын болған. Бата шаңырақ көтеріп, жеке үй-жай болғандарға да беріледі. Қазақтар өздерінің балаларына атақты кісілерден, құрметті қонақтардан бата алып қалуға тырысқан. Ислам дінінің таралуына байланыс-ты бұл дәстүр бұрынғысынан да күшейе түсті. Қайтыс болған адамның үй-іші мен туған-туыстарына көңіл айту кезінде де бата беріледі, марқұмның өзіне де, артында қалған үрім-бұтағына да ізгі тілектер білдіріледі. Қазақта: «Өз ісінің шеберінен бата алса, соған тартып, батасын алған жас та шебер болады», – деген сенім бар, – дейді батагөй ақсақал А.Жұмаханов. Одан соң мектеп оқушылары жаттаған батталарын айтып сынға түсті. Сонымен қоса, батаның мазмұны қазақ қоғамын-да алғыс пен қарғысты да, тілек пен дұғаны да, ризашылық пен ренішті де қамтитыны айтылды. Аталған рухани шарада өнер көрсеткендерге округ әкімі Қайсар Богусбаев арнайы алғыс хат табыстады.
– Еліміздің тәуелсіздігін ны-ғайту, оның тұғырлылығы мен орнықты өркендеуін қамтама-сыз ету бағдарын қолға алған мемлекетіміздің мәдени даму бағыттары ұлттық болмысымызды қайта жаңғырту мен түлетуді нақты нысанаға алған. Халқы-мыздың рухани-тарихи тамырла-рының кең аясынан әдет-ғұрып пен салт-дәстүріміздің негізі саналатын бата беру дәстүрі өз құндылығын ешқашан жоғалтпасы анық, – деді округ әкімі. Шара соңында мектеп директоры А.Мукаева ауыл ақсақалдарына қазақ дәстүрімен сый көрсетті.
Е.АСЫЛ.
Зүбайда Көпбайқызы қазіргі таңда Есік қаласы «Белсенді ұзақ өмір орталығының» белсенді қызмет алушысы. Орталықтың скандинавиялық жаяу жүру, емдік дене-шынықтыру, еңбек терапиясы, цигун, массаж, аквааэробика қызмет түрлеріне қатысады. Белсенді ұзақ өмір орталығының тағы бір белсенді қызмет түрі агрокраудсорсингке қатысып, бөлінген жерге егін егіп, жаз бойы күтіп-баптап, өнімін алды. Зейнеттегі жасына қарамастан, белсенді ұзақ өмір орталығының қызмет алушыларымен скандинавиялық жаяу жүруден 2023 жылдың 12 қараша күні «CITY RUN-2023» күзгі марафонына қатысып, сертификат, медальмен марапатталды.
Есік қаласының құрметті ардагері Асанова Зүбайда Көпбайқызы 1944 жылдың 17 наурызында Тәжікстанның Қорғатөбе ауылында дүниеге келген. Отбасында бес ағайынды болған екен. Әкесі Көпбай есепші қызметінде, анасы Бибіқадиша сол ауылдың клуб меңгерушісі қызметінде болған азаматтар. Қазақстанға 1956 жылы көшіп келген Зүбайда апа Кентау қаласында мектепті тәмамдап, 8 сыныптан кейін Түркістан педагогикалық училищесін, кейін Шымкент педагогикалық институтында оқып, дефектология мамандығын алады.
Оқуын аяқтаған соң 1964 жылы жиырма жасында тұрмысқа шығады. Жұбайы Серік Төлегенұлы Есік қаласындағы Алматы облыстық арнайы мектеп-интернатында оқу ісінің меңгерушісі қызметін атқарған. Қазіргі кезде олар бір ұл мен екі қыздың ата-анасы, бес немере мен бір шөберенің аяулы ата-әжесі болып отырған жағдайы бар.
Зүбайда Көпбайқызы саналы ғұмырын білім саласына арнаған ардақты ұстаз. Балабақша меңгерушісі болып, кейін Есік қаласындағы облыстық арнайы мектеп-интернатында орыс, қазақ тілі пәндерінен сабақ береді. Құрметті зейнет демалысына шықса да, 2011 жылға дейін жұмысын сол мекемеде жалғастырған.
1970 жылы «Білім саласындағы еңбегі үшін» медалімен, 1992 жылы «Қазақ ССР халық ағарту ісінің озық қызметкері» төсбелгісімен және 2023 жылы Қазақстан Республикасының оқу-ағарту министрлігінің «Еңбек ардагері» медалімен марапатталған.
– Мен Есік қаласындағы белсенді ұзақ өмір орталығына ашылған күннен бастап барып жүрмін. Денсаулығым әлдеқайда жақсарды, өз замандас-тарыммен араласып, ортам кеңейді. Мерекеде ән айтып, би билеп, аға буын өкілдері өз уақыттарын қызықты өткізуде. Үйде отырғанымнан гөрі орталыққа келіп уақытымды тиімді әрі өзімнің денсаулығыма пайдалы өткізудемін. Осындай орталық ашып, зейнеткерлердің алғысын алып отырған басшылыққа алғысымыз шексіз – дейді Зүбайда Асанова.
Назира КЫДЫРКОЖАЕВА,
Белсенді ұзақ өмір орталығы директорының орынбасары.
«Түркі тілдес басқа халықтардың тілімен салыстырғанда қазақ тілі – шоқтығы ең биік тіл».
Аслы Осман.
Менің тілім – қазақ тілі. Менің тілім – Абай тілі. Менің тілім – тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтқан дуалы ауыз Майқы би тілі. Құдіреті тас жарған, қара қылды қақ жарған тілім. Төле, Қазыбек, Әйтеке билер тілі. Иә, менің тілім – Шыңғыс ұрпағының шабысын тежеген, жойқындығымен жойғысы келген жоңғардың жолын кескен, жауының дауын бір-ақ ауыз сөзімен шешкен қасиетті тіл.
Сайын даланың ұлылығының, тауларының, өрлігінің, туған жерімнің кеудесін жарып шыққан қайнар бұлақ тазалығының, халқымның жомарт көңіліндей кең-дігінің құйып қойған қалыбы дәл осы тілім емес пе?
Осы мемлекеттік тіліміздің мәртебесін көтеруде Алматы облысы «Тіл» оқу-әдістемелік орталығының әр аудан, ауылдағы филиалдары тіліміздің қасиетін арттырып, қолданыс аясын кеңейту мақсатында біршама жұ-мыстар жүргізуде. Осы орайда орталықтарда өзге ұлт өкілдерінің мемлекеттік тілді еркін меңгеруіне барлық жағдай жасалып отыр.
Солардың бірі үстіміздегі жылы ашылып, жұмысын бастаған Алматы облысы «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы Шелек ауылдық округ филиалы 2023 жылдың I жартыжылдығында 16 атаулы іс-шара өткізді. Атап айтсақ, ақиық ақын, халқымыздың біртуар перзенті Мұқағали Мақатаевтың туған күніне орай, «Мұқағали – мәңгілік ғұмыр» атты В1 орта деңгей тыңдаушылары арасында әдеби кеш өткізді. Кеш барысында ақынның өлеңдері оқылып, тыңдаушылар ақынның өлеңіне жазылған әндер орындап, «Жетімдер үні», «Жоқ, дәрігер» көріністерін қойды. Содан кейін Шелек модельді ауылдық кітап-ханасымен бірлесе отырып биыл «Қазақ» газетінің алғашқы нөмірінің жарық көргеніне 110 жыл толуына орай В 1 орта деңгей тыңдаушыларымен «Халықтың көзі, құлағы һәм тілі» атты тарихи сабақ өтті. Келер ұрпағына мол рухани құндылықтар қалдырған, халықтың сауатын ашуда маңызды рөл атқарған «Қазақ» газетінің бүгінгі күндегі рөлі мен Алаш арыстарының публицистикалық шығармаларымен тыңдаушылар танысып қайтты.
Сондай-ақ Алматы облысы «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы-ның ұйымдастыруымен қазақ халқының көнеден келе жатқан салт-дәстүрлерін насихаттау, дәстүрлеріміз жайлы этнос өкіл-деріне мағлұмат беру мақсатында ұйымдастырған «Салт-дәстүр – асыл қазынам» атты эстафетасы-на қатысып, «Ұрын бару» салты жайлы орталық қызметкерлері мен тыңдаушыларының қатысуы-мен видео түсіріліп жолданды. Эстафетаның қорытындысы бойынша Шелек ауылдық округ филиалы бас жүлде, «Ең үздік қойы-лым» номинациясын жеңіп алды.
Жылдық жоспарға сәйкес, Шелек ауылдық округ филиалының оқытушысы А.Айдарбекова В1 орта деңгей тыңдаушылары арасында «Табысқа жеткізер жол» тақырыбында ашық сабақ өткізді. Филиал тыңдаушылары барлық кезең барысында түсіндірілген жаңа технология бойынша әдіс-тәсілдерді меңгере отырып белсене қатысты. Ашық сабаққа Алматы облысы «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы басшысының орынбасары Б.Азимбаев қатысты.
Орталық тыңдаушылары 2023 жылдың II жарты жылдығында Алматы облысы «Тіл» оқу-әдістемелік орталығының ұйымдас-тыруымен «Ұлттың рухани көсемі» атты Ахмет Байтұрсынұлының өлеңдерін мәнерлеп оқу сайысынан Шелек ауылдық округ филиалының В2 ортадан жоғары деңгей тыңдаушысы А.Турсунов қатысып, жүлделі I орынды ие-ленді. Сондай-ақ Алматы облысы «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы-ның ұйымдастыруымен «Тіл – тірегім, соғып тұрған жүрегім» атты облыстық эссе жазу бай-қауынан В2 ортадан жоғары деңгей тыңдаушысы Д.Нурбеков қатысып, II орынды иеленді.
Тіл тағдыры – ел тағдыры, өйткені халықтың мәңгі ғұмыры оның тілінде. Тоқсан рет толғауға түсіп, түйген ойлардың биік белестен көріне білуі тек әр қазақ-тың өз болмыс бітімін сақтай білуіне байланысты болмақ. Әр халықтың тіліне деген адалдығы, тіл тазалығы – туған тіліміздің тағдырын айқындамақ. Тіл – мәдениет бесігі.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Егемен Қазақ-стан» газетіне берген сұхбатында «Қазақтың тілі – қазақтың жаны! Халқымыздың тарихы да, тағдыры да – тілінде. Мәдениеті мен әдебиетіде, ділі мен діні де – тілінде. В.Радлов айтқандай, қазақ тілі – ең таза әрі бай тілдің бірі. Тіл өткен тарихпен ғана емес, бүгін мен болашақты байланыс-тыратын құрал. Меніңше, тілдің тұғыры да, тағдыры да бесіктен, отбасынан басталады. Отбасын-да ана тілінде сөйлеп өскен бүл-діршіннің тілге деген ықыласы терең, құрметі биік болады» – деді Мемлекет басшысы.
Қазақстан халқын топтастыру-дың аса маңызды факторы мемлекеттік тілді меңгеру – Қазақстан Республикасының әрбір азаматының парызы. Ақын Мұх-тар Шахановтың: «Әр ұлттың ұлт болып қалыптасуы үшін оның қасиетті төрт тамыры болуы тиіс. Ол – туған жері, тарихы, мәдениеті және туған тілі» деген ұлағатты сөзі көкірегі ояу азаматқа ой салары анық. Сол себепті тілді тек қатынас құралы емес, тәуелсіз еліміздің шаңырағына тіреу болар алтын діңгегіне айналдыру – кеудесінде намысы бар әрбір азаматтың міндеті деп білеміз.
Айжан АЙДАРБЕКОВА,
Шелек ауылдық округ филиалының оқытушысы.
Мемлекеттік тілді үйренудің ең жақсы әдісі-тәсілі – қазақ тілінде сөйлейтіндермен қарым-қатынас жасау, яғни ортаны табу, қалыптастыру. Мен Абай облысы (бұрынғы Семей облысы), Алакөл ауданында дүниеге келдім. Онда негізінен қазақтар тұрады. Мен оқыған кезде орыс сыныптары 1990 жылы түгел дерлік жабылып қалды. Содан кейін облысқа барып, интернатта оқудың қажетілігі туындайтын. Бірақ мен өзіме ұнайтын мектепте қалуды жөн көрдім. Алдыма қазақ сыныбына ауысып, күнде 5-10 сөзден қазақ тілінде үйренуім керек деп үлкен мақсат қойдым. Мемлекеттік тілді үйренуге менің Маржан есімді құрбым көмектесті. Таңқаларлығы, бір ауыз орыс тілін білмейтін құрбыммен бір-бірімізді бірден түсіне бастадық. Сөйтіп ол орыс тілінде, мен қазақ тілінде сөйлейтін болдық. Егер сіз тіл үйренуге шынымен қызығушылық танытсаңыз ғана кез келген тілді меңгеріп, нәтижеге жетуіңізге болады.
Мен үшін ең қиыны – қазақтіліндегі ұ, ө, қ сияқты дыбыстарды дұрыс айтуды үйрену болды. Қайтсем де жетістікке жетемін деген мақсатта өзіммен көп жұмыс жасадым. Осы әріптер кездесетін сөздерді жазып, күніне бірнеше рет қайталадым. Бір сәтте мен енді ойымды жеткізу үшін сөйлем құрап үйренуім керек екендігін түсіндім. Содан кейін үйдегі қазақ тілін білмейтін туыс-бауырларымды өз қатарыма тартып, отбасында қазақ тілінде сөйлей бастадық. Осылайша сөйлеу дағдыларын қалыптастырдым.
Қазақ тілін білудің арқасында мен көптеген қалаларға барып, Қазақстанның белгілі тұлғаларымен сұхбаттасып қайттым. Сондай-ақ біраз жылдар Есік мұражайында экскурсовод болып, екі тілде саяхат таныстыру сабақтарын жүргіздім. Қазіргі уақытта Еңбекшіқазақ аудандық «Жанұя» отбасын қолдау орталығында жұмыс істеймін, онда мемлекеттік тілді білу өте маңызды. Себебі әртүрлі мәселемен көмек сұрап келген азаматтарды қабылдап, түсіндіре алуыңыз керек. Сол кезде ғана мәселе түйіні оң шешімін табады.
Менің ойымша, саналы адам қай уақытта болмасын өзін дамытып, ізденісте болуы керек. Қазіргі уақытта елімізде тіл үйренушілерге барлық жағдайлар жасалған. Ең бастысы, үйренемін деген ниет керек деп ойлаймын. Жақында Алматы облысы «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы Еңбекшіқазақ аудандық филиалының В2 ортадан жоғары деңгейін бітіріп, сертификат алдым. Мен қазақ тілінде өтетін түрлі іс-шараларға жиі қатысамын. Осы филиалда этнос өкілдеріне арналған «Қазақша сөйлейік» клубының құрметті қонағымын. Әр уақытта өзімнің тіл үйренудегі тәжірибеммен бөлісіп отырамын. Ізгі ниетім қабыл болып, тағдыр айдап қазақ жігітіне тұрмысқа шығып, екеуіміз 5 бала, 3 немере тәрбиелеп отырған аяулы анамын. Әрбір адам өзінің арман, мақсатына жетуге лайықты деп ойлаймын.
Надежда СЫЧЕВА,
Есік қаласы.
Әлемнің төрт мезгілі бар елдің бәрінде көктем жетсе, көптеген елді мекенді сең басып, сел шайып кету қаупі төнеді де тұрады. Басқасын қайдам, соның ішінде «қыстың қамын жаз ойла» дейтін қазақ елінің көктем қамын қыс ойлап қоятын мүмкіндігі болуы керек-ау. Құзы мен қиясы, жары мен жаламасы көп Алатауды алты айналып, «айтып келмес» апаттардың алдын алу үшін тер төгіп жатқан төтенше жағдайлар қызметінің ерлігін әсте елеусіз қалдыруға болмайды. Осы орайда ТЖМ «Қазселденқорғау»ММ филиалы Іле-Алатау аумақтық пайдалану-техникалық басқармасының Есік өндірістік пайдалану бөлімінің басшысы Аманжол Сүлейменовтен аталған салада атқарылып жатқан істер мен өзге де міндеттер жайында әңгімелескен едік.
– Ең әуелі, Есік өндірістік пайдалану бөлімінің материалдық-техниалық базасы мен төтенше жағдайларды алдын алудағы мүмкін-діктері туралы айтып берсеңіз.
– ТЖМ «Қазселденқорғау» ММ-нің филиалы ІААПТБ-ы 2019 жылы құрылды. Бүгінде Қарасай, Жамбыл, Талғар, Еңбекшіқазақ, Кеген, Райымбек аудандары осы филиалға қарасты аумақ саналады. Қазір төтенше жағдайлар министрлігінің пәрменімен кадрлық мәселелер оң шешімін тауып, техникалық базамыз нығайып келеді. Осыған сай мүмкіндігімізше өз міндетімізді адал атқаруға күш салып келеміз. Ал Есік өндірістік пайдалану бөліміне келер болсақ, штат бойынша 7 адам, 12 маусымдық бақылушы қызмет етеді. Бөлім балансында 7 гидротехникалық ғимараттар бар. Олардың 5-і селден қорғауға, 2-еуі өзен арасын тұрақтандыруға арналған.
– Сіздерге нақты қандай міндеттер жүктеледі?
– Әрине, селден қорғау мекемесі болғандықтан сел қалай пайда болады? Оның қаупі қандай? Халықты сел қаупінен қалай сақтау керек? Осындай сұрақтардың оң шешімін табуды басты міндетіміз санаймыз. Сонымен қоса топырақ көшкіні мен қар көшкінін де назардан тыс қалдырмаймыз. Бізде маусым айынан қыркүйектің бел ортасына дейін селдің қауіпті кезеңі саналады. Бұл біз үшін ең ауыр әрі күрделі кезең. Бірақ қалған маусымдарда да қол қусырып қарап отырмаймыз. Біздің қызмет жыл бойы дамыл таппай жалғаса береді.
– Биылғы жауын-шашыны көп көктем мен жаңбыры аз жаз мезгі-лінде селді ауыздықтауға қандай қадамдар жасалды?
– Көктемгі дайындық өте маңызды екенін баршамыз жақсы білеміз. Көктемде төтенше жағдайлардың алдын алу мақсатында біршама жұмыстар атқарылды. Ол тұста көктемгі топырақ көшкіні мен селдің алдын алуға арнайы апаттық топ жасақталды. Аталған топқа үш техника беріліп, он арнаулы кәсіби маман жұмылдырылды. Олар ауданымыздағы барлық елді мекенде топырақ көшкіні мен селдің қаупін қадағалады. Бізге қарасты жоғарыда айтып өткен алты ауданда теңіз деңгейінен 2000-4000 метр биіктікте орналасқан 260-тан астам мұз көлдері бар. Оның ішінде аудан аумағында 36 мұздық көл бар. Олардың 25-і Есік өзен алабында, 11 көл Түрген өзені алабында орналасқан. Тұрғындардың, шаруашылық жүргізуші нысандардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету және қауіпті табиғи құбылыстардан, су тасқындарынан қорғау мақсатында жаз айларында маусымдық гидробекеттер құрылады. Ондағы бақылаушылар өзен мен көл суларының ағысы мен сыйымдылығын тәулігіне үш мәрте бақылайды. Сонымен қоса олар ауа райының түрлі өзгерістерінен де алдын ала мәлімет беріп отырады. Осы мәліметтерге сай өңірімізде түрлі апаттық жағдайлардың туындау қаупі сарапқа салынады. Сонымен қоса апатты жағдайдың алдын алуға бағытталған ақпарат қызметі де қолға алынған. Қандай да бір сел, не көшкін қаупі туындаса, жергілікті тұрғындарға алдын ала ескерту беріледі. Тіпті топырақ көшкіні мен сел қаупі бар жерлерге арнайы ескерту тақталары орнатылған. Белгілі бір төтенше жағдайдың алдын алу үшін жергілікті әкімдіктермен тығыз байланыста жұмыс істеп келеміз. Былтырдан бері сел қаупін тудыратын Есік өзенінің биік таулы аумағында орналасқан № 22-23 көл мен Түргендегі №1 көлдің су деңгейі төмендетіліп, екі өзен арнасындағы сел қаупін сейілттік. Қазір ауданымызда селден қорғайтын 16 бөгет бар. Оның бүлінгендері күрделі жөндеуден өтті.
– Биыл ауднымызда қар не топы-рақ көшкіні салдарынан қандайда бір төтенше жағдай туындады ма?
– Жыл басынан бері Түрген-Батан автожолында 17 рет қар көшкіні тіркел-ді. Бүгінде бұл аумақ бақылуға алынды. Сонымен қоса, қыс айларында Есік өзенінде мұз құрсаулары пайда болып, судың жағаға шығу қаупі төнді. Сол себепті, 19-25 қаңтар аралығында бір шақырымға жуық өзен арнасы жедел түрде арнайы ауыр техникалармен тазарту жұмыстары жүргізіліп, өзен өз арансына түсірілді. Сонымен бірге 21 шілдеде Есік көліне толған су азайтылды. Көл мен өзге де гидробекеттерге толған су мөлшерлерін азайтуға біздің бөлімнің мамандары мен арнайы техникалар жұмылдырылды. Аталған төтенше жағдайлардың зардабынан сақтану үшін ақпараттық-түсіндіру жұмыстарына да басымдық бердік. Көктемгі сел тасқыны және топырақ көшкінінің қауіпті кезеңі бойынша бұқаралық ақпарат құраларында мақалалар жарияладық. Сонымен қоса 95 ескерту хабарламалары мен 200-ден астам ескерту парақшаларын тараттық.
– Әңгімеңізге рахмет.
Сұхбаттасқан
Е.АСЫЛ.