Ежелгі аңыздардың айтуынша, құдіретті Құдай адамзатты осы әлемнің өзінен кейінгі қожасы ретінде жаратыпты-мыс. Жаратушы иеміз адамзатқа басқа тіршілік иелеріндей күшті де қуатты, ұшқыр да жылдам, сезгіш те тез жетілгіш болуды нәсіп етпесе де, ақыл мен сана, білім мен ғылым, ой мен қиял секілді нығметтерді сыйлауда барынша жомарттық танытыпты.
Адам баласының ұзақ тарихы күрестер мен арпалысқа толы. Бір халық мәдениеті дамып, саны артып, құрылымы мықты мемлекет құрып, тарихтан өз орнын ойып тұрып алса, бір халық басқаның шылауында кетіп, ақыр соңы жойылып тынды. Ал жойылмау үшін сол халықтың бар қасиетін бойына жинап, ары қарай жалғастыратын адал ұрпақ өсіруі керек еді. Ұрпақтары ата-бабаларының ерлік пен даңққа толы ұлы жолын жалғастыруы тиіс болатын. Егер ата жолынан айнып, жаза басса, өзгенің құлына айналады, не біржола тарихтан жоқ болып кетері хақ. Күшті болудың басты кілті айбарлы әскер, қуатты экономика, теңдессіз мәдениет жасау ғана емес, мемлекет құрушы халықтың саны мен сапасы да өте маңызды. Сол үшін қалай да көбейіп, кеңге қанат жаюды көксемеген халық кемде-кем. Қазақ халқы да санының артып, өзгелермен терезесі тең болуды ұлттық мұрат санаған. Шығысында құмырсқадай қаптаған қытай мен батысында ормандай орыстың қоршауында жатқан қазақ халқының қауіптен құтылар басты жолы – бірлік пен санының артуы еді. Осыдан келіп, кейінгіге «Аз асқа бақауыл, аз елге хан болған жаман» деген аталы сөз қалдырды. Бірақ бұл қауіп әлі күнге алдымызды кес-кестеп келе жатыр. Екі алыптың ортасында отырғанымыз аздай, жаһандану үдерісі де тықсырып келеді. Ал жүздеген миллион халықты еркін асырап, бауырына басатын байтақ жерімізде небәрі жиырма миллионға жетпейтін халық бар. Онымен қоса жапондардай бірұлтты ел емеспіз. Бос жатқан жерімізді игеріп, өзімізге тән нарығымызды қалыптастыратын халық саны болғанда ғана іргесі шайқалмайтын ұлттық мемлекет құруға болады.
«Демографиялық жарылыс»
XX-ХХІ ғасырда адамзат саны өте жоғары қарқынмен өсіп келеді. Мұндай жедел өсіммен халық санының артуын ғылымда «демографиялық жарылыс» деп те атайды. Адам баласы жаралып, тарих басталғалы бері халықтың өсімі өте баяу жүрген болатын. Соғыс пен індет, ашаршылық пен жұт секілді апаттар адам санын азайтып, өсімін тежеп келген. Бірақ соған қарамастан, 1820 жылы жер бетіндегі адам саны миллиардқа жетіп, демографиялық өсім жаңа белеске көтерілген еді. Арада 107 жыл өткенде (1927 ж.) екі еселеніп, ал 32 жылдан кейін (1959 ж.) 3 миллиардқа, 15 жылдан соң (1974) 4 миллиард жетті. 5 миллиардтың табалдырығын аттау үшін де небәрі 13 жыл (1987 ж.) қажет болса, одан кейін бар-жоғы 12 жылдан соң-ақ (1999 ж.) 6 миллиардтық межені де бағындырды. Бүгінде 7 миллиардты еңсеріп үлгеріппіз. Яғни, халық санының соңғы жедел өсімі бойынша адамзат санының еселенуі үшін кететін уақыт барған сайын қысқара түсуде. Бүгінде ешқандай статистикаға сүйенбей-ақ, қарабайыр логикаға салғанның өзінде жер бетіндегі 7 миллиард адам жыл сайын ондаған миллионға көбейіп отыратынын межелеуге болады.
Демография қаупі
Халық санының өсуіне байланысты да екіұдай пікірлер жетілікті. Ежелгі дүниенің атақты ойшылы Платон «Халықтың санының өсуі ешқашан қолайлы болмаған, халықтың санының өсуі адамдарды басқа елдерге көшуіне мәжбүр етеді», – десе, біздің дәуіріміздің ғалымы Пол Эрлих: «Халық санының өсуі – ең үлкен қауіп. Егер де бұл тенденция өзгермесе, әлем халқы өзін-өзі іштей жарады» деген пікір айтады. Бұған қарсы Дж.Саймонның ойынша, адам неғұрлым көп болса, соғұрлым талантты адамдардың қарасы көбейіп, тиісінше, адам мәселесін шешетін мүмкіндіктер туады деп қараған. Егер сарапқа салсақ, екі пікірдің де өз шындығы бар. Адам санының өсуі көптеген мәселелерді тудыратыны айдан анық. Халықтың тым көбейіп кетуі әлуметтік-экономикалық жағдайды шиеленістіріп, арты дағдарыс пен аштыққа ұрындыруы ғажап емес. Десе де, бұл – екінші қатардағы мәселелер.
Мұндағы басты проблема – экология мәселесі. Ғалымдар осыған байланысты үш түрлі мәселені атап көрсетеді.
Ең бірінші – орман алқаптарының азаюы. Адамдардың өсуіне орай орман аумақтары кеміп келеді. Құрылыс пен жиһаз жасайтын шикізат немесе отын ретінде пайдалану, сонымен бірге егістік жерлерін кеңейту үшін ормандарды аяусыз отау салдарынан жыл сайын табиғи ормандардың ауданы тарылып жатыр.
Екіншісі – топырақ және жер мәселесі. Халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін миллиондаған гектар жер жыртылып, жыл сайын пайдаланылғандықтан, ол жерлердің құнары кеміп, топырағы эрозияға ұшырауда. Бір сантиметр топырақ пайда болу үшін жүздеген жыл қажет болса, ол топырақты құрту үшін оншалықты көп уақыт керек емес. Бұған кезінде «Тың игеру» желеуімен қазақ даласының ойран-топырын шығарған науқанның зиянын әлі тартып келе жатқанымыз айқын дәлел. Миллиондаған гектар жеріміз эрозияға ұшырап, қаншама өсімдік пен жануарды «Қызыл кітапқа» жазуымызға тура келген жоқ па?! Біздің жеріміз салақ жүргізілген саясат пен дүрмекке ілесіп, науқаншылдық шырмауына шатылудың кері болса, көршілес Қытай елі халқының көптігінен осы мәселемен бетпе-бет келіп отыр.
Ал соңғысы – су мәселесі. Тұщы су қоры дүние жүзіндегі барлық судың тек 3%-ын ғана құрайды. Оның 80%-ы пайдаланылған. Кейбір тұщы суларды ластануына байланысты мүлдем қолдануға келмейді. Сондықтан да халықты таза ауызсумен қамтамасыз ету – бүгінгі күннің ең өзекті әрі талмау жері. Соңғы кезде алдағы уақыттарда жанармайдан су қымбат болатыны жиі айтылып жүр. Болашақта өзеннің жағасында отырсаң да, қара суды сатып алатын күнге жетуіміз де әбден мүмкін.
«Көп қорқытады», әрі қорқады...
Бүгінде халық санының тым өсіп кетуінің тақсыретін тартып отырған елдердің бірі – Қытай. Алғашқы демографиялық саясат халық санының тез өсуіне жағдай жасады. Олар «Басты байлық – адам» деп санаған Мао Цзэдунның идеясына негізделіп, «неғұрлым көп жұмысшы болса, өндіріс те, қор да соғұрлым өседі» деген пікірді ұстанды. Мемлекеттің жоспарында ең бірінші жалпы өндіріс көрсеткіштері алға шығып, халықтың өсу қарқынына мүлдем мән берген жоқ. Көп халық санының арқасында еңбек ресурстарының үлкен потенциалына ие боламыз, сол арқылы экономикамызды тез қарқынмен дамытып, күшті елге айналамыз деп санады.
Бүгінгі қазақ елінің де демографиялық мәселесі шаш етектен. Кейбіреу азая алмай отырғанда, біз көбеюдің жолын таппай жатқанымыз жасырын емес. Халықтың өсуі жағынан оңтүстік өңірлеріміз бармақпен бағалайтын деңгей көрсетсе де, солтүстіктің жағдайына еріксіз бас шайқаймыз. Әлемде тоғызыншы орын алатын кең-байтақ жерімізді толтыра алмай отырғанымыз өзгенің қызғанышын қоздырып, сілекейін шұбыртатыны тағы бар. Бүгінде он сегіз миллионға әзер жеткен халқымыздың ұлттық құрамы да ала-құла күйде. Әйтеуір, жартысынан астам бөлігін иеленгенімізге шүкір деп бас изейміз. Осындайда Дж.Саймонның пікірі еріксіз ойға оралады. Көршілес Қытай көптігінің арқасында ертеден бері өзгелер санасып отыратын ұлы империялар құрды. Бүгінде де осал емес. Көптігінің арқасында гүлденген мәдениеттің ошағы болуымен қатар әлемдік экономиканың бағытын да белгілеп отыратын әлеуетке ие. Спорттық жарыстарда да алдыңғы қатардан түспейді. Үндістан да – ежелгі ұлы мәдениеттердің бүгінгі мұрагері. Талай саңлақтарды туған ұлы халық. Ол да болса көптіктің әсері емес пе?! Мұндайда дана халқымыздың «жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар» дейтінін аталы сөзіне иланбасқа шараң жоқ. Біздің де ұлы ел болуымыз үшін санымыздың артқаны лазым. Ал өсіміміздің артуы үшін не істеуіміз керек? Ол үшін салт-дәстүріміз бен бүгінгі жағдайға лайықталған тиімді демографиялық саяасатты ұштастыра білуіміз тиіс.
almaty-akshamy.kz
Көшпенділер қалай көбейді?
Тарихшылардың айтуынша, көшпенді халықта ер азаматтардың өмір сүру жасы тым қысқа болған көрінеді. Оның басты себебі үйде өлгенді ар көріп, майданда өлуді даңқ санайтын көшпенділердің нағыз жауынгерлік түсінігі болса керек. Тоқтаусыз жортып, дамылсыз соғысатын әрі оны азаматтық парызы санайтын көшпенді елдің ерлерінің көпшілігіне қартайып өлуді тағдыр жазбапты. Осылайша тоқтаусыз соғыстан талай есіл ерлердің сүйегі далада қалып, қатын-баласы қайғы жұтыпты. Өлім-жітімнің көбеюі халықтың санын азайтып, ақырында демографиялық апатқа ұрындырары айтпаса да түсінікті. Ал осындай соғыстардан жойылып кетпей, артында ұрпақ қалдыру үшін не істу керек?
Ұлы көшпенділер мұның шешімін оп-оңай тапқан. Бүгінгі күнмен салыстырғанда 18-30 жас аралығы «жастық кезең» есептеледі. Тіптен бұл жастағы еркектердің көп сандысы бойдақ болуы да мүмкін. Ал көшпенділер үшін 30 жас – нағыз орда бұзар шақ. Сондықтан көшпенділер өсімнің жылдам болуы үшін балаларын ерте үйлендірген. Аталарымыздың «он үште – отау иесі» деген мақалының мәнін енді түсінген боларсыз. Қарапайым арифметикаға салар болсақ, 15 жасында үйленген еркек 30 жасына дейін арасына үш жылдан салғанның өзінде 5 баланың әкесі атанады. Бірақ соғыспен бірге ауру-сырқау, табиғи апат секілді факторларды да ұмытпаған жөн. Осыдан келіп, өсімнің нәтижелі болуы үшін полигамияға жүгінген. Яғни, көп әйел алуды заңдастырған. Енді қайта есептеп көрейік. 15 жасында үйленген сол еркек 3 әйел алса, 30 жасқа келгенше әр әйелінен орта есеппен 3 балалы болғанның өзінде 9 баланың әкесі атанып үлгереді. Демек, өзі өлгенімен артында 9 бала қалады. Өзінің және үш әйелінің орнына 4 баланы шегеріп тастасақ та, халық саны 5 адамға артады. Бірақ біздің бұл есебіміз тек жорамал ғана екенін ескертеміз. Шын өмірде бұдан әлдеқайда артық болғаны түсінікті.
Енді отағасы өлген соң артында қалған жас әйелдері мен шиіттей бала-шағасы не істемек? Оның да шешімі табылған. Мұндайда әмеңгерлік салты қолданылады. Яғни, отағасы қаза болған жағдайда оның әйелдерін бауырларына қосады. Мұнда ескере кетер үлкен бір мәселе бар. Ол – әйелдің таңдау еркіндігі. Жесір әйел күйеуінің бауырларының ішінен тек өзі таңдаған біреуіне тие алады. Егер ерге тигісі келмесе, өзі бөлек отау құрып, сол әулеттің бір мүшесі ретінде өмір сүре береді. Ал сіз еститін зорлап қосу дегеніміз – кейінгі кеңестік жүйенің қазақты ата салтынан жеріндіру үшін жасап берген негізсіз догмасы ғана.
Жаугершілік заманда қалыптасқан көшпенділердің өте қызық тағы бір салты бар. Ол салт – жауларының баласын бауырына басу. Кез келген рудың шежіресіне үңілсең, найзаға шаншылып немесе күпіге оралып келген «сіңбелер» жетіп артылады. Олар құл ретінде емес, әкелген адамның өзге ұрпақтарымен тең құқылы баласы болып келеді. Олар да өзге балаларындай тең дәрежеде мейірімге бөленіп, өскенде тиісті еншіге ие болады. Ақырында сол әулеттің керегесін кеңейтеді.
Жылдар жылжып, ғасырлар алмасып, әлемнің дамуы басқа арнаға бұрылған қазіргі кезеңде аталған салттар ескінің қалдығы, тұрпайылық пен жабайылықтың сипаты ретінде көрінетін шығар. Бірақ тоқтаусыз жорықтар мен алапаттардан аман өткен ата-бабаларымыздың жойылмауының басты себебі осы салт-дәстүрлері болатын. Кемудің орнына кешегі Ахаңның аузымен «әлһәмдүлила, алты миллион болдық» дегізген жоқ па еді?! Көп әйел алу, әмеңгерлік, ерте үйлену сынды дәстүрлерімізді мансұқтап, оларды құбыжық көрсетуге тырысқан коммунистер ақырында ашаршылыққа ұрындырып тынды. Бірақ азайып қалсақ та, қайта қатарға қосылып, егеменді ел бола білдік. Енді өткенімізді қайта жаңғыртуға кім кедергі? Ол үшін бүгінгі жағдайымызды да ескергеніміз абзал.
Қазақтың санын қайтсек көбейтеміз?
Өзі Құдайды жоққа шығарғанымен, аузына «Құдай салған» Маркс марқұмның бір сөзі бар. «Сананы тұрмыс билейді» деп санаған философтың осы бір сөзі уақыт өткен сайын ақиқаттығын дәлелдеп, Маркстың көрегендігін паш етуде. Бүгінде кез келген шаруаның іске асуына ақша деген алапат күштің араласпаған жері жоқ. Демек, демографиялық саясат та осы асудан айналып өтуге шарасыз.
Баланы топырлатып туу бар да, оларды асырау деген тағы бар. Санымыз көбею үшін көпбалалы аналарды экономикалық тұрғыдан ынталандыру, әсіресе, баспана мәселесін шешіп беру басты назарға алынғаны жөн. Екінің бірі пәтер жағалап, айлығын шайлығына жеткізе алмай жүрген бүгінгі заманда көп баланы асырауға кім құлықты бола қойсын. Егер көпбалалы аналарға кезексіз пәтер беріп, баспанамен қамтамасыз ету оңтайландырылса, оның өзі халықтың өсіміне айтарлықтай әсер ететіні даусыз. Бұдан бөлек, тұрмыс деңгейі төмен отбасыларға көмек көрсетіп, көпбалалы отбасыларға жалақыны көтеру, басқа да мемлекеттен бөлінетін жәрдемақылардың көлемін ұлғайту оң нәтижелерге жетуге өз ықпалын тигізбек. Сонымен бірге балабақшалардың санын арттыру мәселесін де ұмытпаған жөн.
Шеттен келген қандастар есебінен де демографиямызды көтере аламыз. Статистикалық мәлметтерге көз жүгіртсек, елге оралған қандастарымыздың 61,6%-ы Өзбекстаннан, 14,2%-ы Қытайдан, 9,2%-ы Моңғолиядан, 6,8%-ы Түркіменстаннан, 4,6%-ы Ресейден, ал қалған 3,6%-ы өзге елдерден қоныс аударған. Олардың 21,2%-ы Түркістан облысы аумағына, 16,3%-ы Алматы облысына, 13%-ы Маңғыстау облысына 9,4%-ы Жамбыл облысына, 40,1%-ы еліміздің басқада өңірлеріне ірге теуіпті. Осы шеттен келген ағайынның есебінен аталған облыстардың халық саны біршама артқан. Бұл жетістікті Елбасы «Біз бір миллион ағайынды елге қайтардық!» деп мақтанышпен жеткізгені әлі есімізде. Ал тәуелсіздік жылдарынан бергі олардан тараған ұрпақпен қосып есептегенде қазақтың саны ең азы бір жарым миллион адамға көбейді деген сөз. Өкінішке орай, соңғы жылдары ата жұртқа қоныс аударушылардың қатары сиреп, ұлы көштің тоқырауға ұшырағаны байқалады. Солтүстіктің халқын шеттен келген ағайындардың арқасында көбейтуге талпыныс жасалғанымен қазірше нәтижесі мардымсыз. Болашақта қандастарымызды бір тудың астына жинай алмасақ, енді аздаған жылда-ақ олардан да айырылып қалуымыз әбден мүмкін. Оған мысал ретінде Қытай еліндегі қандастарымыздың басындағы жағдайын алсақ та жеткілікті.
Демографиялық өсімнің тұрақты болуы үшін тәрбиенің маңызы зор. Мұндағы тәрбиені мемлекеттік идеология деп түсінгеніміз дұрыс. Ана мен әке болудың қандай қасиетті де қастерлі ұғым екенін түсіндіріп, соған сай жауапкершілікті сезіндіретін идеология қалыптастыру – бүгінгі күннің ең басты мәселесі. Егер осы құндылықтарды жас ұрпақ бойына сіңіре білгенде нәрестелеріміз қоқыс пен әжетхананың ішінде жатпас еді-ау деген ой келеді кейде.
Ал бұл тығырықтан алып шығатын төте жол – халықымыздың салт-дәстүрі мен ұлттық құндылықтары. Ұлттың ұлылығын әйгілеп, санамызды сілкіндіретін ғажап ғұрыптарымызды ұрпақ жадында қайта жаңғыртсақ, одан өткен игілікті іс болмас, сірә!
«Өтемістен туған он едік.
Онымыз атқа қонғанда,
Жер қайысқан қол едік...», – деп Махамбет атамыз айтқандай, басқаға көптігімізбен мақтанбаушы ма едік. Бүгінде он баласы бар отбасына жат планеталықтарды көргендей таңырқайтынымыз өтірік емес.
Баласының көптігімен мақтанатын, аз болса намыстанатын күнге жетуіміз – мемлекеттің де, сол мемлекетті құрап отырған біздің де басты мақсатымыз бен көздейтін нысанамыз болуы тиіс. Сонда ғана қазақтың қарасы көбейіп, дүбірі даланы сілкіндіретін болады. Сол кезде Ахмет атамыздың әруағы «әлһамдүлила, ұрпағым алпыс миллион болыпты» деп бір аунап түсер, бәлкім. Оның бәрі болашақтың еншісінде. Десек те, сол болашақ бүгіннен басталатынын ұмытпайық.
Нұрсерік ТІЛЕУҚАБЫЛ
