«Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік және татулық мұраттарына берілген бейбітшіл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, қазіргі және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып, өзіміздің егемендік құқығымызды негізге ала отырып осы Конституцияны қабылдаймыз». Осылай басталған еді 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған Конституцияның кіріспесі. Қасым ханның «Қасқа жолы», Есім ханның «Ескі жолы», әз-Тәукенің «Жеті жарғысының» заманауи жалғасы болған Ата Заң қазақ халқының ежелден келе жатқан дала заңдарына негізделіп, ұлттық құндылықтар сақтала отырып жазылған. Сол үшін де жасампаз Қазақстанның дамуы жолында Конституцияның маңызы өте зор. Осы орайда, маңызды құжаттағы маңызды мәселені көтергенді жөн көрдік.
«...Ал екінші бақытым – тілім менің,
Тас жүректі тіліммен тілімдедім.
Кей-кейде дүниеден түңілсем де,
Қасиетті тілімнен түңілмедім» – деп, өзінің саналы ғұмырындағы үш бақытының бірін «тілім» деген ақиық Мұқағали Мақатаев жырлаған тіл мәселесі бүгінде өзекті болып отыр. Жаза-жаза жауыр болған тақырыпты қозғаудан біз де түңілмек емеспіз. Тіл – ұлттың өткені, бүгіні мен болашағы. Сондықтан оны қадірлеп-қастерлеу барша қазақстандықтардың азаматтық борышы. Десек те, бүгінгі күні осы қасиетті құндылықтың қадіріне жете алмай жүргендейміз.
Жоғарыда аталғандай, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы қабылдаған Қазақстан Республикасының бас құжаты – Конституцияның 7-бабында мемлекеттік тіл – қазақ тілі екендігі айқын жазылған.
«1. Қазақстан Республикасын-дағы мемлекеттік тіл – қазақ тілі.
- Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады.
- Мемлекет Қазақстан хал-қының тілдерін үйрену мен дамыту үшін жағдай туғызуға қамқорлық жасайды». Міне, Мұқағалиша айтқанда, үш бақытымыздың бірі Ата Заңда осылайша айқындалған. Бірақ, мемлекеттік мекемеге жатпайтын қоғамдық қызмет көрсету орындарын қоспаған күннің өзінде, көптеген ұйымдарда ресми тілге басымдық беретіндігі жасырын емес. Оны күнделікті өмірден көріп, біліп жүрміз. Әсіресе, әлеуметтік желілер жарыса жазған қазақ ұлты бас қатыруы тиіс мәселені түрік азаматы Оғыз Доған көтеріп, бірқатар мекемелерді сотта жеңіп шыққандығы біз үшін үлкен сын.
Кеңестік кезеңде өмір сүріп, тәрбие алған аға буынның мемлекеттік тілге шорқақтығына сол заманның қате түсінігі мен құлдық сананы айыптаймыз. Ал бүгінгі күннің, тәуелсіз Қазақстанның жастары, әсіресе, қалалық жердің тұрғындары мемлекеттік тілді менсінгісі келмейді. Бұл сорақылыққа кім кінәлі? Әрине, өзіміз. Ол аздай, соңғы кездері «Қазақ тілі Қазақстанда ғана керек. Әлемдік деңгейге жету үшін халықаралық тілдерді меңгеруіміз керек» – деген пікірлер де айтылып жүр. Рас, біздің ана тілімізді біліп қана, шет елдерде жетістікке жете алмайтындығымыз хақ. Бірақ, Қадыр Мырза-Әлінің:
«Ана тілің – арың бұл,
Ұятың боп, тұр бетте.
Өзге тілдің бәрін біл,
Өз тіліңді құметте» – деген нақылын қайтпекпіз? Өзіміздің арымызды түзеп алмай, өзгені меңгеруге бет бұрғанымыз артық болар. Бұл тұста неміс ұлтынан шыққан қазақстандық әдебиеттанушы, публицист Герольд Бельгердің қазақ тілі жайында айтқан сөзі де еріксіз еске түседі. «Қазақ тілін қарабайыр санайтын надандық бұлтын сейілту үшін мынаны еске алу артық болмас: егер бір ғана «Абай жолында» Әуезов 16 893 сөз қолданса, ал Шекспир мен Байронның барша лексиконы 15 мың сөзді құрайды. Демек, қазақ әдебиетінің дәмін көрмей жатып, әлемдік әдебиетке қол созудың өзі – ақымақтық» – дегені ана тіліміздің асқақтығын айқындап тұрғандай.
Хош, қарапайым азаматтар-дың қазақ тіліне деген салғырт көзқарасын өзгерту үшін аз жұмыс жүргізіліп жатқан жоқ. Жылына миллиондаған қаражат, өз елімізде өз тілімізді дамытуға жұмсалады. Ұят та болса шындық осы. Ал қара халыққа үлгі көрсететін шенеуніктердің қазақшасы мәз емес. «Қазақ пен қазақ қазақша сөйлессін» – деген Елбасы Н.Назарбаев осыдан екі-үш жыл бұрын игі бастама көтеріп, мемлекеттік қызметшілерге ана тілімізді меңгеруді тапсырып, Үкімет сағаттары мен жиналыстар мемлекеттік тілде өтуі керек деген тапсырма берген болатын. Тұңғыш Президент тапсырмасы жерде қалмады, түрі қазақ болғанымен, тілі орысша сайрап тұрған шенділеріміз, ана тілді меңгеруге уәде беріп, тіпті, кейбірі түсініксіз болса да «әупірімдеп» қазақ тілінде баяндамалар жасады. Кейіннен, бұл бастама Парламентке де жетіп, халық қалаулылары да қазақ тілінде сөйлей бастады. Алайда, бұл қуаныш ұзаққа созылмады. Шенеуніктер баяғы әдетіне басып, жиналыстарымыз ресми тілде өз жалғасын тапты.
«Жоғарғы жақтың» күйі осы болса, басқалардан не күтпекпіз деген ойға қаласың кейде. Алысқа бармай-ақ, ауданымызда да мемлекеттік тілді дамыту жүзеге асып, заңға құлақ аспайтындармен және жарымжан жарнамалармен күрес аудандық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімі тарапынан жүйелі жүргізілуде. Алайда, құзырлы мекемедегі бір-екі мамандардың күші хакім Абай секілді мыңмен жалғыз алысуға жетпейтіндігі жасырын емес. Бір ғана мысал, елімізде коронавирус індетіне байланысты карантин шаралары күшейтілгелі, қоғамдық орындар мен жабық мекемеде медициналық бетпердесіз жүріп-тұруға тыйым салынды. Сәйкесінше, ғимараттар кіре-берісіне «Медициналық бетпердесіз кіруге тыйым салынады!» деген ескерту қағаз ілу міндеттелді. Бұл тұста да қазақ тілі жайына қалды. Ескертпелердің басым көпшілігі «Без маски не входить!» деген ресми тілдегі жазумен шектелді. Халық көп жиналатын банк бөлімшелерінің өзі мемлекеттік тілді менсінбегендей сыңай танытты. Есік қаласының орталығында «Ақ тілек» мейрамханасының ғимаратында орналасқан «Еуразиялық банктің» есігінде орысша ғана жазуды байқадық (суретте). Әлде, медициналық бетпердемен ғимаратқа кіру қазақтілді азаматтарға қатысы жоқ па, түсініксіз. Енді баршамыз орындауға міндетті заңға жүгінейік. Қазақстан Республика-сындағы тіл туралы заңның тілдерді қолданылуын реттейтін 8-бабында: «Мемлекеттік тіл Қазақстан Республикасы органдарының, ұйымдарының және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жұмыс және іс қағаздарын жүргізу тілі болып табылады, орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. Мемлекеттік емес ұйымдардың жұмысында мемлекеттік тіл және қажет болған жағдайда басқа тілдер қолданылады» – делінген. Мұндағы мемлекеттік тіл дегеніміз – қазақ тілі екендігін ұмытпағанымыз абзал. Ол аз десеңіз, жоғарыда аталған медициналық бетперде туралы ескертпе қағаздың жазылу тәртібі де заң жүзінде көрсетілген. Осы заңның 21-бабы деректемелер мен көрнекі ақпараттарда мемлекеттік тілдің орнын айқын-дайды. «...Бланкілер, маңдай-шалар, хабарландырулар, жарнамалар, прейскуранттар, баға көрсеткіштері, басқа да көрнекі ақпарат мемлекеттік тілде және орыс тілінде, ал қажет болған жағдайда басқа да тілдерде жазылады» – делінген. Керек десеңіз жазылған көрнекі ақпараттарды орналастыру тәртібі де қарастырылған осы бапта. «...Көрнекі ақпараттың барлығы мынадай ретпен: мем-лекеттік тілде – сол жағына немесе жоғарғы жағына, орыс тілінде оң жағына немесе төменгі жағына орналасады, бірдей өлшемдегі әріптермен жазылады. Қажеттігіне қарай көрнекі ақпараттардың мәтіндері қосымша басқа да тілдерге аударылуы мүмкін...» – деп тайға таңба басқандай жазылған заңда. Ал бүгінгі көшедегі жарнамалар мен көрнекі ақпараттарға қарап, азаматтарымыз мемлекеттік тілді де, заңды да менсінбейтіндей күй кешесің.
«Жаяудың шаңы шықпас, жалғыздың үні шықпас» деген дана қазақ. Бір мақаланың күшімен немесе әкімдіктің бір-екі мамандары қоғамды түзей алмасы анық. Қоғамды түзеуді баршамыз өзімізден, отбасынан бастауымыз керек. Қазақша сөйлеп, қазақша ойлаған азамат қана шын патриот деген атқа лайық. Парламент мәжілісінің депутаты Бекболат Тілеухан айтқандай, «Қазақ тілінің Қазақстаннан басқа барар жері, басар тауы жоқ». Осыны естен шығармайық, құрметті оқырман.
Сардарбек НҰРАДИН
