Аудан еңбеккерлері өндіріс, мәдениет, оқу саласындағы жетістіктермен қатар неше түрлі тар жол, тайғақ кешулерден өтіп, қазіргі егемендік алған заманымызға аман-есен жетті. Әлі де болса халық үшін істелетін істер толып жатыр. Олар «Еңбекшіқазақ» азаматтарының арқасында жасалады. Оған халықтың сенімі мол.
Жер жәннаты Жетісудың бір өзені – атақты Түрген өзені. Осы өзен бойында пайда болып, жаратылған Шоладыр тауының кең етегін алып жатқан жазық дала ертеден-ақ Қаракемер деп аталып кеткен. Бұл аймақта сонау 1770-80 жылдары жоңғар басқыншыларының ең соңғы тобын көп қырғынмен қуып шығып, мекен еткен халықтың ұрпақтары тұрады. Әжібай батыр бастаған халық Түргеннің асау өзенін бөгеп, шөл дала Қаракемерге су шығарып, кешегі күнге дейін сарғайып кеуіп жатқан даланы сулы, егінді бақшалы көк кемерге айналдырды. Бұл аймақ кешегі қазақ батырларының қаны тамған қасиетті жер Әжібай тоғанынан нәр алып, жемісті, өрісі кең, өнімі мол өңірге айналған мекенде замана ағысы кездерінде әртүрлі рулар мен ұлыстар өсіп-өніп келді. Қаракемер болғалы жерінде талай уақиғаларды өткізген мекен. Оған дәлел болатын Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі қанды қырғынның ескерткіші ретінде тұрғызылған үлкенді, кішілі бірнеше төбелер мен төбешіктер сол соғыста шейіт болған мыңдаған адамдардың мәйітін бауырына басып, жасырып жатқаны.
Екіншіден, Қаракемер болып қалудың өзі осы басқыншылық кезінде бұл көлемді орманды жоталарды өртеп қара көмірге айналдырып кеткен жау апатының аты болып қалды емес пе?!
Үшіншіден, жоңғар шапқыншылық апатынан аман алып қалған Әжібай, Бақай, Сатай батырлар мен Әшекей сықылды ерлердің қаны тамып, табаны тозып, маңдай тері аққан Қаракемер осы еді.
Міне, осындай қасиетті батыр бабалардың сіңірген еңбегімен қалдырған мекенін ұрпақтары алға жетелеп, шырағын жандырып, Әжібай тоғаны жағасындағы Қаракемер аймағын жер жаннатына, өрісі кең, өнімі мол ұлы мекенге айналдырды. Қасиетін сақтап келеді. Осындай берекелі мекенде өсіп-өнген халқын совет үкіметі орнаудағы неше түрлі қиын кезеңдерден аман алып шығып, бақытты өмірге жеткізген жер осы Қаракемер еді.
Міне, осындай қасиеттері ірі мекен заманымыздың жаңа туып келе жатқан ел игілігін басқаратын орталық болуынан шет қалған жоқ. Азамат соғысы аяқталып НЭП саясаты басталған кезеңде Талғар қаласында губком құралып, оның бір бөлімі осы Қаракемерде губисполком, кейін волисполком болып қала берді.
1922 жылы ел арасына үкімет ісін жүргізу мақсатында осы исполкомның құрамы сайланды. Бұл жөнінде Нұрқадыр Досаев қарт былай деген еді. «Мені Есжанов Байшыбыл Иванов заводына ертіп апарды. Сонда үлкен жиын болып, сайлау жүргізілді. Осы сайлауда біз волисполкомның мүшелерін сайладық. Оның мүшелері болып Егінбаев, Есжанов, Бейсенбаевтар сайланды. Ал ең ыстық болып Тойбаев Тоққожа деген азамат сайланды. Орталық кеңсесі Қаракемердегі спирт заводының үйі болды. Бұл велиполкомның басқаратын жер аймағы Шелектен бастап, қазіргі азат селосына дейінгі аймақ кірді. Бірақ, барлығы Талғарға бағыныңқы, Қаракемер жер көлеміне, орталық болу ыңғайына қарай таңдалып алыныпты, – деген еді. Осылай ел билеу ісі басталып, осы Қаракемерде кеңестік мекемелер көбейе бастады. Бұл жөнінде Малгалдиев қарт:
– 1924-25 жылдары завод үйлерінде бірнеше мекемелер, 42 партия ячейкесі, жер жөніндегі мекеме, атқару мекемесі, НКВД мекемелері бой көтерді. Мен милициялық қызметте болдым, – деген еді. Міне осылай үкіметтің саясат жұмыстары күннен-күнге ел арасына етек жая бастады.
Аудан құруға бетбұрыс
Қазақстан автономиялық республика комитетінің шешімі бойынша әр жерде аймақтық орталық құрыла бастады. Оның атын аудан деп атады. Аудан көлемі ең алғашта өте көп алқапты(территоряны) алды да кейін жинақталып, бөлініп-бөлініп кетті, өйткені әр көлемде партия ұйымын құру бабына партия мүшелерінің саны жеткілікті бола бастаған еді. «Бұл жағдай қаракемер аймағында жеткілікті бола бастаған еді», – дейді Досаев. Сонымен, Кеңес үкіметін нығайту, халықты бір орталыққа бағындыру, басшылық ету ісін жүзеге асыру мақсаты мен Талғар волисполкомы қысқартылып оның орнына аудандар дүниеге келе бастады. Сөйтіп, 1927-1928 жылдары Іле ауданы, Еңбекшіқазақ ауданы бой көтерді. 1928 жылдың күзінде Қаракемер ауданы дүниеге келіп, облыстағы ірі ауданның қатарынан орын алды. Бұл жағдай түпкілікті емес еді. Ауданды түпкілікті етіп құрушы партияның алдында тұрған ұлы міндет – ірі байларды конфискалап, олардың меншігіндегі жерді, малды мемлекет қарауына жинақтап, содан соң құру міндеті тұрды. Сонымен 1927-28 жылдары бұл міндет мүлтіксіз орындалып, 1929 жылы көктемде Қаракемерде аудан құрылды. Бұл аудан бұл жылы Қаракемер болып аталды. 1929 жылы Қаракемерден аудан орталығының үйлері салынып, 1930 жылы орталық спирт заводынан Қаракемердің өзіне көшірілді. Кеңселер жетіспегендіктен көп мекемелер спир заводының ескі үйлерінде 1931 жылдың күзіне дейін отыра берді. 1929 жылы аудан аты өзгертіліп жаңа бағытқа байланысты етіп «Еңбекшіқазақ» ауданы қайта құрылды. Осылай аудан аты «Еңбекшіқазақ» болып қала берді.
Аудандардың географиялық орналасу жағдайына келсек, Алматы мен Сөгеті тауына дейінгі аймақта: Шелек ауданы, Іле ауданы шектесіп қатар жатты. Олардың ішінде ортада Еңбекшіқазақ ауданы, Шығыс жағы Таусүгір ауылы мен Тескенсу ауылдары арқылы Шелек ауданымен Батыс жағы Талғар спирт заводы Новоалексеевка селосы арқылы Іле ауданымен шектесіп, терістік батыс жағы қазіргі Жетіген стансасынан бастап Октябрь селосы, Фрунзе селосы, Алға селосы мен Екпінді, Қарашеңгел, Іле өзендерінің төменгі ағысына дейінгі көлемді алып жатты.
Аудан көлеміндегі осы елді мекендерді саяси әкімшіліік ісімен басқарылу мақсатында ең алдымен селолық кеңестер(сельисполкомдар) құрылу қолға алынды. Тескенсудан Талғарға дейінгі аймақта 14 ауылдық кеңес құрылды.
Олар: Тескенсу ауылдық советі, Маловодный, Ақши, Қаракемер, Балтабай, Александровка, Алексеевка, Азат, Қайназар, Рахат, Есік, 1-Көктөбе, Түрген, Алға ауылдық кеңестері еді.
Бұлардан басқа Түрген, Сандвинтрест совхоздарында өз алдына кеңестері болды. Ауылдық кеңестердің қарауындағы жер көлемі мен оның халқы Еңбекшіқазақ ауданын құрады. Жылдар жылжып өте берді. Кеңес үкіметі органдары нығайып, халық шаруашлығын ұйымдастыру ісі де қолға алынатын уақыт жетіп келді.
Міне 1929 жылдың көктемінде шаруашылықты, халықты ұжымшарға(коллективтендіру) існе де яғни, колхоздастыру дәуірі де келіп жетті. Бұл жөнінде мен жақсы білемін. Олай дейтінім, 1929 жылы мен сауатт азамат есебінде осы ірі қозғалысқа араласып кеттім. Коллектив құрыла бастасымен мен Рахат селосында ұйымдасқан колхозға жауапты хатшы болып сайланып 1931 жылы күзге дейін жұмыс істедім. Ал 1934 жылы техникум аяқтап келген соң мен аудандық жер бөліміне жауапты хатшылыққа тағайындалдым. 3 айдай жұмыс істедім. Соңынан аудандық білім беру мекемесіне, Қырбалтабай селосында мектеп ашып, оқытушы болуға жіберілдім. Олай болу себебі мен педтехникумды бітірген едім. 1929 жылы көктемнен басталған колхоз құрылыс ы 1931 жылдың күзіне дейін-ақ аяқталып аудан көлемінде мынандай колхоздар құрылды: Тескенсу(Бірлік) колхозы, Тауқаратұрық, Буденный, Соц.Қазақстан,(қазіргі Жаңатұрмыс),(Бұлардан кейін Шелек ауданына бөлінді) Ворошилов, Евгеньевка, Казатком, Кашанович, Қайрат, Күш, Қызылқазақ, Мирзоян, Александровка, Еңбек, Фрунзе, Октябрь, Алға, Новоалексеевка, Ават, Азат, Микоян, Рахат, Ярославский, Молотов, Совет, Политотделец, Киров, Таутүрген, Калинин, Сталин, Үміткер колхоздары дүниеге келіп өмір сүрді.
Олардан бұрын 1922 жылы НЭП саясатынан келіп, осы ауданда «Красный восток», «Ленин» деген екі коммуна өмір сүрді. Енді 1931 жылы Есік қаласында «Садвинтрест», Түргенде «Түргенқой» совхоздары құрылып көп шаруашылықтар өсті.
Аудан орталығы жайында
Аудан орталығы 1932 жылға дейін Қаракемерде болды. Бірақ завод үйлері ескірді, қызметкерлер мен олардың конторлары сыйыспағандықтан 1932 жылы көктемде аудан орталығы Түрген селосына көшірілді. Бұл жағдайда аудан жасара алмады. Түргенде ұйымдастырылған Қызыларасай, Түрген М.Т.С.-тері бұл жерге сыйыса алмады. Мұны ойлаған аудан басшылары 1934 жылы маусым айында аудан орталығын Есікке көшірді. Аудан өзінен өзі дүниеге келіп, өмір сүрген емес. Оны басқарып алға жетелеуші абзал азаматтар болды. Олар аудан көлеміндегі партия, совет құрылысын нығайта отырып, халық тұрмысын, халық шаруашылығын көркейтуде 1933 жылдан 37 жылға дейін аудандық партия комитетінің бірінші секретары болған Қожанов екінші секретары Досаевтар істеді. Ал аудандық атқару комитетінң председателі болып 1935-37 жылдары Омаров Мұқатай істеді. Бұл азамат содан кейін көп жылдар бойы өндіріс комбинатының директоры болып істеген. Аудандық комсомол комитетінің секретары болып 1931-33 жылдары Шымшықов, 33-36 жылдары Қозыбаев істеді.
Осы кездерде ауданда ең бірінші ауызға алынатын ұйымдар партия, комсомол ұйымдары, соңынан кеңес, НКВД ұйымдары еді. Басқа мекемелер осылардың айналасында болатын. Міне, аудан осылай құралып, осылай дүниеге келіп отыр. Аудан бірінші дүниеге келген мекені – Қаракемер. Ол мекен аудан тарихының бірінші бетінде Қаракемер ауданы деп жазылып қалды. Нақ солай қала береді. Міне осындай Еңбекшіқазақ аталған еңбек иелері мен басшылардың табан ет маңдай терімен ауылдар мен селолар көркейіп халық игілігіне айналған аймаққа жетіп, халқымыз мәдениетті, сауатты, білімді елге айналып, қаншама ұл-қыздар неше түрлі мамандықтар мен ғалымдық дәрежеге ие болып, өсіп жетті.
Аудан халқы бүкіл Қазақстан халқымен бірге егемендіктің көк туын көкте желбірете бермек.
Әбдінұр МАТАЕВ,
Еңбек және соғыс ардагері.
